'Swipen kunnen ze héél goed': dit zeggen ervaren leraren over problemen met lezen

Diane Lakerveld (61) ziet het eigenlijk al bij vierjarigen die voor het eerst naar school komen. Hoe ze een potlood of een schaar vasthouden. "De kinderen van nu zijn onhandiger", zegt ze. Dat klinkt niet direct als dé verklaring voor verminderde leesvaardigheid, maar het zegt iets over deze tijd, legt ze uit. En het heeft er wel mee te maken. "Swipen kunnen ze vaak heel goed."

Averechts

Lakerveld werkte 30 jaar als kleuterjuf op een reguliere basisschool in Aerdenhout. Ze is nu kindercoach en valt af en toe nog in op haar oude school. De kleutertijd, zegt ze, daar begint het taalonderwijs. En nee, dat betekent niet dat je kinderen van vier of vijf jaar al moet leren lezen. Integendeel, zou ze bijna willen zeggen. 

"Kleuters zitten nog in een bepaalde ontwikkelingsfase. Ik merk dat een heleboel daar nog helemaal niet aan toe zijn, waardoor het averechts gaat werken." Taalonderwijs, zegt Lakerveld, omvat veel meer.

'Voorbereidend lezen wordt onderschat'

Wat heeft zij zien veranderen al die jaren? "Wat mij heel erg opgevallen is, en wat ik heel erg vind, is dat het voorbereidend leren lezen bij kleuters enorm wordt onderschat."

Voorheen begonnen ze in de kleuterklas iedere dag met voorlezen, vertelt ze. "Kinderen leren dan al dat een boek iets leuks is, waar mooie verhalen in staan. Dat je van links naar rechts leest. Wat zinnen zijn, wat letters zijn. Dat woorden kunnen rijmen. Je vertelt dat er zinnen zijn en vraagt bijvoorbeeld: hoeveel woordjes zie je daar? En hoeveel letters? Dat zijn allemaal stapjes in het voorbereidend lezen."

Maar wat hoorde ze toen ze een keer van een leerkracht? 'Ik lees niet meer zo vaak voor, daar heb ik geen tijd meer voor'. "Dat vind ik ongelooflijk. Je moet gewoon minimaal één keer per dag voorlezen. Nu zitten ze achter een digibord of een werkblad."

Leesvaardigheid sterk gedaald

De leesvaardigheid in Nederland is sterk gedaald. Dat blijkt uit internationaal onderzoek, waarbij de prestaties en het welbevinden van 15-jarigen in het voortgezet onderwijs worden gemeten. Het onderzoek van PISA wordt elke drie à vier jaar uitgevoerd onder 15-jarigen in het voortgezet onderwijs.

Nederland scoort nu lager dan het OESO-gemiddelde (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling). De leesvaardigheid in Nederland daalde sinds 2015 sterk, maar nog niet eerder zo sterk als deze keer.

'Je moet vlieguren maken'

Leny de Vries (67), basisschooljuf in Almere, ziet ongeveer hetzelfde. "Vroeger was het eerste uur stillezen. Nu is het een soort van een kwartiertje. Kinderen lezen niet meer echt boeken. Je moet vlieguren maken voordat je lezen echt leuk gaat vinden. Vroeger zei ik tegen mijn kinderen thuis: je leest eerst een aantal bladzijdes, daarna mag je tv kijken. Nu gaat gelijk het scherm aan."

Henny Makkink (55), docent Engels op een middelbare school in Heerenveen, sluit zich daarbij aan. "40 jaar geleden las je voor je lijst 25 boeken. Nu vinden leerlingen vijf boeken al te veel."

Wat haar opvalt, is dat kinderen een kleine woordenschat hebben. Veel uitdrukkingen kennen ze niet. Dat is de 'vloek van de komst van moderne technologie', zegt ze. "Het boek is naar de achtergrond verdwenen. Basisscholen en ouders hebben dat ook toegestaan."

'Weg met die tablets'

Schermpjes thuis, schermpjes in de kleuterklas, Lakerveld moet er niets van hebben. "Ik weiger die zelf. Dat doet mijn andere collega maar, ik heb ze nooit uit de kast gepakt. Haha, ik voel me nu een soort oude tutjuf. Bij mij deden de kinderen veel meer met de handen. Weg met die werkbladen, weg met die tablets."

Ze blijft herhalen: het begint bij de kleuters. Die leren 'lijfelijk'. Dat betekent dat ze leren met hun lichaam. "Dat kan bijvoorbeeld door de woorden te zingen, te klappen en te stappen." 

Spelen en zingen

Elize Jong, directeur van basisschool Onze Amsterdamse School, zegt ook: "Spelen en zingen zijn ontzettend belangrijk voor de taalontwikkeling. Al die Nederlandse liedjes, zijn zo belangrijk voor kinderen die niet taalvaardig zijn."

Jong schreef een vurig verhaal op LinkedIn toen ze het nieuws hoorde over de dalende leesvaardigheid. Daarin vertelt ze dat kinderen die op de voorschool binnenkomen een 'zeer beperkte taal- en spelontwikkeling' hebben. "Is het dan ernstiger dan vroeger? Ja, dat is het. Hoe dat kan? Er is maar één echte oorzaak: het immer aanwezige scherm."

Ze vervolgt: "De telefoon als vermaak. Thuis op de bank. In de supermarkt. In de buggy. Zelfs in Artis zag ik het. En niet alleen het kind, ook de ouder. Hoeveel interacties zullen er al gemist zijn op deze jonge leeftijd tussen ouder en kind? Hoe vaak is kinderen al de kans ontnomen om gewoon lekker te spelen? Hoeveel boekjes zijn er minder voorgelezen, alleen omdat het scherm een makkelijke uitweg was?"

Volgens de directeur is er niks aan de hand met onze kinderen, 'er is iets mis met de volwassenen'. Ze herhaalt het een paar keer.

Wel letters

Ze vindt overigens dat leerkrachten wél letters moeten aanbieden aan kleuters. Vooral omdat ouders tegenwoordig thuis zo weinig aan taal doen met hun kinderen. "Vroeger hoefde dat niet. Toen lazen alle moeders nog wel voor uit boekjes. In Amsterdam en de school waar ik nu zit, daar is dat niet meer zo. Ik heb gezien dat als je er niet in de kleuterklas mee begint, dat je dan te laat bent."

Aan de andere kant ziet ze ook dat er scholen zijn die van groep 1 en 2 een soort groep 3 maken, 'waar kinderen al de hele dag aan tafel werkjes zitten te doen'. "Om vervolgens tijdens de eetmomenten het digibord aan te zetten met een 'leuk filmpje'. Wat een armoe."

Voor de rest is ze het eens met de anderen. De bottom line is volgens haar: goede instructie, veel oefening. "Zorg ervoor dat kinderen in groep 3 uitstekend leren lezen en schrijven. Hebben ze hun leven lang profijt van."

Risico's oefensoftware

In de afgelopen tien jaar zijn verschillende onderzoeken gepubliceerd over de effectiviteit van het gebruik tablets in het onderwijs. Sommige onderzoeken laten enkele positieve gevolgen zien, anderen zien geen effecten.

De Onderwijsraad wees vorig jaar na onderzoek op de risico's. Scholen vervangen de werkboeken en schriften bijvoorbeeld zomaar door oefenprogramma's. Of leraren laten kinderen zonder goede uitleg digitaal oefenen. 

Het grote gevaar is dat kinderen onvoldoende leren, waarschuwt de Onderwijsraad. Dit risico geldt vooral voor kinderen voor wie leren niet vanzelf gaat. Kennisnet, een stichting die adviseert over technologie in het onderwijs, wees eerder ook al op het gevaar dat de leerkracht de regie verliest. De computer bepaalt dan of een leerling het goed doet, en niet langer de leraar.