Het verhaal achter de tranen van burgemeester Ter Apel: 'Gevoel van onmacht'

Gisteren diende een kort geding tussen gemeente Westerwolde en Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) over het aantal asielzoekers in aanmeldcentrum Ter Apel. Jaren geleden is afgesproken dat er in de opvang plek is voor 2000 mensen, maar dat aantal wordt al tijden overschreden. De gemeente wil dat het COA een dwangsom opgelegd krijgt van 25.000 euro voor elke dag dat er te veel asielzoekers verblijven.

Jaap Velema, sinds 2018 burgemeester van Westerwolde, de gemeente waar Ter Apel onder valt, schoot vol toen hij in de rechtbank de veiligheid op het terrein van het opvangcentrum benoemde. Daar vinden volgens hem de ernstigste incidenten plaats. Dat raakt volgens hem niet alleen de inwoners van zijn gemeente, maar vooral de veiligheid van de asielzoekers daar. "Neemt u mij niet kwalijk", zei hij, waarna hij een slok water nam.

"Ik heb daar een abonnement op", reageert Velema als RTL Nieuws hem vraagt naar waar de emoties vandaan komen. "Het is de derde keer dat ik het te kwaad krijg als mij een vraag wordt gesteld over de feitelijke situatie."

Het zijn met name de beelden die de burgemeester voor zich ziet wanneer hij over Ter Apel praat, die ervoor zorgen dat de tranen moeilijk te bedwingen zijn. "Ik heb een gevoel van onmacht", legt de burgervader uit. "Ik ken natuurlijk de dossiers van overlast. Ik weet wat het met mijn ondernemers doet, met de dames van de HEMA. Maar ik ken ook de ernstige incidenten op het COA-terrein. Ik weet wat het met de medewerkers van het COA doet. Het is een slijtageslag."

Burgemeester niet direct verantwoordelijk voor opvang Ter Apel

Velema denkt aan de meerdere steekpartijen in Ter Apel, en de slechte omstandigheden waarin mensen verkeren. "Het zijn vaak kwetsbare asielzoekers die bijvoorbeeld worden bestolen van hun telefoon of geld. Dat gebeurt altijd weer door een specifieke groep. En dat gaat week in week uit door, dat moet stoppen."

De emotie zit hem ook in het feit dat de burgemeester zijn best doet om de situatie te veranderen, maar feitelijk niet heel veel kan doen. "Ik ga er niet direct over. Zeker niet over de veiligheid op het COA-terrein. Maar ik voel me er wel verantwoordelijk voor. En als ik die beelden oproep, dan hoort daar ook een zekere emotie bij."

Dat de situatie in Ter Apel schrijnend is, is overduidelijk. Volgens Westerwolde zijn er soms wel vijfhonderd asielzoekers te veel. Het hoge aantal asielzoekers leidt volgens de gemeente 'tot incidenten en overlast, ook buiten de opvang'.

Slechte omstandigheden in Ter Apel

In de zomer van 2022 moesten honderden mensen zelfs buiten slapen, omdat er simpelweg niet genoeg plek was. Naast te weinig bedden, zijn er ook te weinig sanitaire voorzieningen voor zo veel mensen. En onlangs schreef Trouw over een promotieonderzoek, waaruit blijkt dat vrouwen die in de asielopvang in Ter Apel wonen, een zeven keer hogere kans hebben dat hun kind sterft rondom de geboorte dan gemiddeld bij Nederlandse vrouwen in die regio.

Drie weken geleden kreeg RTL Nieuws een kijkje achter de schermen in het opvangcentrum. De beelden spreken voor zich, het opvangcentrum piept en kraakt aan alle kanten.

Jaap Kuin, burgemeester van Pekela, begrijpt de emotie van zijn collega 'maximaal'. Samen met acht andere burgemeesters uit Groningen en de provincie stuurde hij maandag een brandbrief naar het demissionaire kabinet. De brief uitte forse kritiek op de politiek en andere gemeenten in Nederland, die de asielcrisis volgens de burgemeesters 'willens en wetens' in stand houden.

"De machteloosheid straalde hier vanaf", zei Kuin gisteren over zijn geëmotioneerde collega in talkshow Op1. "Velema vecht al jarenlang tegen iets waar hij eigenlijk niets aan kan doen. Ze laten hem gewoon letterlijk keihard in de steek."

Geen vertrouwen meer in de politiek

Volgens Kuin kan de burgemeester van Westerwolde momenteel maar moeilijk zijn rol als burgervader vervullen. "Het is een van de belangrijkste taken als burgemeester, er zijn voor je inwoners. […] Maar elke keer komt er weer een crisis, elke keer gaan we over die grens van 2000 asielzoekers in Ter Apel heen."

"Velema wordt steeds geconfronteerd met een schrijnende situatie in het azc, maar ook een compleet ongeloofwaardige situatie in het dorp Ter Apel, waar niemand meer vertrouwen heeft in de politiek. En daar moet je als burgemeester tussendoor manoeuvreren."

Westerwolde is al lange tijd in gesprek met (demissionair) staatssecretaris Eric van der Burg van Justitie en Veiligheid. Van der Burg probeert de druk op Ter Apel te verminderen, onder meer door actief te zoeken naar alternatieve opvangplekken. Dit gaat moeizaam, omdat ongeveer de helft van de Nederlandse gemeentes niet wil meewerken.

Af en toe lukt het om een noodverband aan te leggen, bijvoorbeeld door asielzoekers op te vangen in hotels. Maar vaak gaat dit gepaard met veel weerstand van omwonenden, zoals onlangs in Kijkduin. Daar bood een hotel aan de boulevard onderdak aan ruim 100 asielzoekers. Geert Wilders bracht er na de ophef een bliksembezoek, om ontevreden buurtbewoners 'een hart onder de riem te steken'.

Eerste Kamer stemt volgende week over spreidingswet

De komst van de spreidingswet zou de druk op de asielketen moeten verlichten. Die wet regelt dat de opvang van asielzoekers eerlijker wordt verdeeld over de gemeenten. In het uiterste geval kunnen gemeenten gedwongen worden om reguliere opvang te organiseren.

Maar in december diende VVD-fractievoorzitter Dilan Yeşilgöz samen met een motie in om 'pas op de plaats' te maken met de behandeling van de spreidingswet in de Eerste Kamer, tot er een nieuw kabinet is. Dit tot grote frustratie van Velema, die ook toen geëmotioneerd raakte. Overigens trekt de Eerste Kamer zich niets aan van de motie. Komende week wordt gestemd over de spreidingswet.

De uitspraak van het kort geding is op 23 januari. Burgemeester Jaap Velema heeft er, ondanks zijn emoties, vertrouwen in: "Ik ben strijdbaar. Ik denk dat we een goede zaak hebben bij de rechter."