Ruim een miljard mensen met obesitas: 'Hoog tijd voor maatregelen'

Hanno Pijl, hoogleraar Diabetologie van het Leids Universitair Medisch Centrum, is 'helemaal niet verbaasd' over het passeren van de grens. Sterker: "Het valt me nog mee. Wat nog erger is: het percentage van de wereldbevolking dat te zwaar is, loopt nog steeds op."

Overgewicht en obesitas

Pijl legt uit wat precies met obesitas wordt bedoeld. Mensen met obesitas hebben 'te veel lichaamsvet aan boord', zegt hij. "We meten dat met de body mass index (bmi), kort gezegd de verhouding tussen je gewicht en je lengte. Een score van 20 tot 25 is normaal en gezond. Boven de 25 heb je overgewicht, wat we ook wel zwaarlijvigheid noemen. Boven de 30 heb je obesitas. Dat betekent dat je duidelijke gezondheidsrisico's loopt."

Mensen met een bmi hoger dan 30 lijden veel vaker aan 'een heel scala aan ziektes' zoals hart- en vaatziekten, diabetes type 2 (suikerziekte), astma, kanker en darmziektes.

In Nederland valt ruim de helft van de bevolking in de categorie 'overgewicht', stelt Pijl, wat hij zorgelijk noemt. Zo'n 15 procent lijdt aan obesitas. "Daarmee doet Nederland het wereldwijd gezien nog niet eens slecht", zegt hij. "In Amerika en Mexico heeft 30 tot 40 procent van de bevolking een bmi van boven de 30."

Volgens de hoogleraar heeft overgewicht zeker te maken met voeding, maar is dat 'absoluut niet' de enige factor. "Het gaat voor een groot deel om de interactie tussen je voeding en je genetische aanleg. Ook de rol van ons microbioom, de bacteriën in de darmen, is belangrijk."

Zeven categorieën oorzaken

Mensen die te veel en te ongezond eten, worden in onze maatschappij meestal gezien als mensen met een gebrek aan wilskracht, zegt Pijl. "Maar dat is echt veel te kort door de bocht. Te veel eten is heel vaak biologisch gedreven. De genen in onze hersenen sturen ons."

Er speelt dus meer bij overgewicht. Denk aan zaken als te weinig beweging, veel stress en weinig slaap.

Ook Liesbeth van Rossum, hoogleraar Obesitas in het ErasmusMC en bestuursvoorzitter van het Partnerschap Overgewicht Nederland, legt uit dat overgewicht en obesitas 'een heleboel oorzaken' kunnen hebben. 

"Natuurlijk is te veel en ongezond eten van invloed", zegt Van Rossum, "maar daarachter ligt vaak een andere oorzaak. Zo kan bijvoorbeeld stress extra snack-trek veroorzaken. En veel mensen met sociale problemen, zoals financiële schulden, grijpen bijvoorbeeld ook naar ongezond voedsel. Als je tegen die mensen zegt: 'eet een salade, en succes verder', dan pak je het echte probleem niet aan."

Ze wijst er ook op dat het in onze maatschappij 'ontzettend moeilijk' is om structureel gezond te eten. "In onze cultuur is ongezond eten geaccepteerd. Iedereen doet het, ook omdat onze voedselomgeving voornamelijk bestaat uit ongezond eten. Daarom is het zo moeilijk. Zelfs veel mensen die heel bewust eten, vinden het moeilijk om dat structureel te doen."

Kanker nemen we wel serieus als ziekte

Van Rossum benadrukt dat obesitas structureel wordt onderschat als onderliggende oorzaak van andere kwalen. "Als mensen een hartaanval krijgen, kanker of diabetes, dan trekken we allerlei dure behandelplannen uit de kast. Veel chronische aandoeningen worden veroorzaakt door ernstig overgewicht. Maar de oorzaak, obesitas, behandelen we structureel onvoldoende. Kanker en een hartaanval nemen we serieus als ziekte, maar obesitas niet, en dat is onterecht."

Het probleem groeit, stelt Hanno Pijl vast, en het kost de maatschappij 'bakken met geld'. Zo citeert hij een getal van de International Diabetes Federation, die zegt dat wereldwijd de zorgkosten alleen voor diabetes 1000 miljard dollar bedragen.

Liesbeth van Rossum haalt in dit verband onderzoek aan dat uitwijst dat obesitas de maatschappij per jaar 11.000 euro per persoon kost, mede door het verlies aan arbeidsparticipatie.

De trend structureel in andere richting bewegen, blijkt moeilijk. Sinds enkele jaren bieden zorgverzekeraars in het basispakket de 'gecombineerde leefstijl interventie' aan, een programma dat mensen helpt met een gezond voedingspatroon en beweging.

'Moeilijk om juiste keuzes te maken'

Het RIVM geeft hierover heel redelijke cijfers, maar volgens Pijl valt de effectiviteit daarvan op lange termijn tegen. "Dat komt omdat mensen terugvallen. En dát komt weer omdat je in onze maatschappij continu verleid wordt door lekkere dingen. We worden gestuurd door onze omgeving. Het is ontzettend moeilijk om duurzaam de juiste keuzes te maken."

Daar komt volgens Van Rossum bovenop dat ook het lichaam zelf afvallen moeilijk maakt. Het is, zoals ook Pijl aangeeft, niet een kwestie van wilskracht: "Het brein is door obesitas anders geprogrammeerd geraakt. Dat geeft eigenlijk het lichaam signalen om weer terug te keren naar het hogere gewicht. En dat maakt het in onze voedselomgeving lastig."

Preventie én behandelen

Een door de politiek afgedwongen maximum voor suikers, vetten en andere toevoegingen in voedingsmiddelen, zoals dat in Groot-Brittannië en landen in Zuid- en Midden-Amerika gebeurt, juicht hij toe. "Hoog tijd voor maatregelen."

Liesbeth van Rossum benadrukt dat het probleem én in de preventie aangepakt moet worden, en tegelijk aan de behandelkant. "Anders is het dweilen met de kraan open."

Qua preventie pleit ze voor veel strengere wetgeving: "80 procent van de producten in de supermarkt is ongezond. Je moet met een vergrootglas naar binnen om gezonde dingen te vinden. Ik ben ook voor een verbod op reclame voor ongezond eten. Mensen klagen dat dat betuttelend is, maar we worden nu de andere kant op betutteld, vind ik. Daarnaast ben ik voor een suikertax en voor het afschaffen van btw op groente en fruit."

Ook aan de behandelkant moet er dus veel meer gebeuren, voegt ze toe. "Voor mensen met obesitas zijn zulke maatregelen niet voldoende. Zij krijgen daardoor alleen geen gezond gewicht, omdat hun lichaam is veranderd. Het is voor iemand die altijd 80 kilo is geweest, véél makkelijker om dat te blijven dan voor iemand die nu ook 80 kilo is, maar eerder 110 kilo is geweest."

De nieuwe nationale richtlijn kan mensen helpen, zegt Van Rossum. Op checkoorzakenovergewicht.nl kan iedereen zelf een indicatie krijgen over de oorzaken van zijn of haar eigen overgewicht. Vervolgens kan je, liefst samen met je huisarts, een plan van aanpak maken met hulp van het eerder genoemde behandelovergewicht.nl.

Medicijnen om af te vallen

De rol van medicijnen om af te vallen wordt nu snel groter, ziet Pijl. Het gaat vooral om eetlustremmers, sommige van die middelen beïnvloeden ook de stofwisseling. Een bekend voorbeeld is Ozempic. "Die categorie medicijnen werkt voor een grote groep mensen goed. Ik ben er alleen wel huiverig voor als de helft van de wereldbevolking aan de medicijnen gaat. Ik ben bang dat het de motivatie ondermijnt om op een natuurlijke manier gezond te leven."

Van Rossum kijkt daar anders tegenaan: "Ik geloof dat medicijnen niet een wondermiddel zijn, maar wel behulpzaam kunnen zijn bij de behandeling. Het kan helpen de verstoringen in het lichaam deels op te heffen. Daarom staan ze ook in de nieuwe richtlijn, maar niet als eerste stap. Daarvoor komen eerst: de oorzaken achterhalen, en dan de leefstijl optimaliseren."

Grootste groei bij kinderen: 'Zorgelijk'

Edgar van Mil, kinderarts in het Jeroen Bosch Ziekenhuis en specialist op het gebied van obesitas bij kinderen, zegt geschrokken te zijn van het onderzoek, waarin staat dat 159 miljoen kinderen wereldwijd aan de ziekte lijden.

"Op dit moment heeft 8 tot 10 procent van alle kinderen op de wereld obesitas", zegt Van Mil, "maar de Wereldgezondheidsorganisatie verwacht dat in 2035 van alle kinderen zo'n 18 tot 20 procent obesitas zal hebben. Echt zorgelijk."

Volgens de kinderarts is het voor kinderen moeilijk om verstandige keuzes te maken 'in de wereld die we met z'n allen gemaakt hebben'. "Een boterham met zoet beleg hoort erbij in onze cultuur. We vinden dat we recht hebben op een koekje. En: ouders vinden het leuk om kinderen te verwennen."

Bijvoorbeeld met 'gezonde snacks', alleen zijn die meestal helemaal niet zo gezond als ze beweren te zijn. Van Mil: "Nul procent vet, geen toegevoegde suikers, dat lijkt gezond, maar ze zitten vaak boordevol met suiker. Ook veel ouders weten dat niet, die denken dat het gezond is. We worden misleid door de voedingsindustrie."

Van Mil legt uit dat scholen in Limburg experimenteren met een warme schoollunch. "Heel goed, want daarin kun je veel groente aanbieden, en juist wegkomen van de boterham met zoetigheid. Uit onderzoek blijkt ook dat kinderen, als ze andere kinderen gezond zien eten, daar zelf ook mee beginnen en het lekker blijken te vinden. School is dus een perfecte plek om kinderen daaraan te laten wennen."