Krijgt omstreden opvangdeal met Albanië navolging? EU wil strenger migratiebeleid

Een dag voor de EU-top die in teken staat van migratie heeft een Italiaanse marineschip de eerste bootmigranten afgezet in Albanië. Dat is uniek: niet eerder ving een niet-EU-land asielzoekers op om hun asielprocedure af te handelen. Die methode is omstreden en lijkt bovendien een druppel op de gloeiende plaat.

Italië heeft deze opvangcentra laten bouwen, speciaal voor migranten die ze op de Middellandse Zee oppikken. Het zou met name gaan om migranten die weinig kans maken om te mogen blijven. De deal is omstreden, maar is toch goedgekeurd door de EU. 

Vanmorgen kwamen de eerste zestien migranten aan in Albanië. Daar zou dan in een paar weken tijd de hele asielprocedure worden afgehandeld, is de belofte.

De Italiaanse premier Giorgia Meloni ziet de opvangcentra in Albanië als een 'voorbeeld om te volgen' voor andere EU-landen. Zij wil dat er meer van zulke centra worden opgezet buiten de grenzen van de EU. De Nederlandse minister Reinette Klever van Ontwikkelingshulp heeft vandaag tijdens een werkbezoek in Oeganda ook aangekondigd afgewezen asielzoekers naar Oeganda te willen sturen.

Of dat een serieuze optie is, wordt de komende twee dagen besproken op de EU-top in Brussel. Regeringsleiders komen daar samen om te praten over een strenger asielbeleid. Veel EU-landen willen dat wel, maar zoals wel vaker zijn de meningen over de uitvoering sterk verdeeld.

"Het opvangen van uitgeprocedeerde asielzoekers buiten Europa klinkt voor velen als een goed idee, maar als je alleen al ziet hoeveel moeite en geld het Italië heeft gekost om dit op te zetten", zegt politiek verslaggever Roel Schreinemachers. "Italië gaat uit van 3000 asielprocedures per maand, maar iedereen gaat ervan uit dat dit niet realistisch is."

Minder 'illegale grensoverschrijdingen'

Europa trok afgelopen jaar veel migranten en asielzoekers aan. In 2023 werden in de 27 EU-lidstaten ruim 1 miljoen asielaanvragen ingediend, een stijging van 20 procent ten opzichte van 2022 en het hoogste aantal asielverzoeken sinds 2016, toen werd gesproken van een migratiecrisis.

Daarnaast zijn er veel 'illegale grensoverschrijdingen': oftewel pogingen van migranten om zonder geldige documenten de buitengrenzen van de EU over te steken. Die instroom is dit jaar vooralsnog een stuk lager. Vooral op de zogenoemde Centrale Middellandse Zeeroute (naar Italië vanuit Tunesië, Libië en Egypte) en de Westelijke Balkanroute dalen de aantallen, blijkt uit de laatste cijfers van het Europese grensbewakingsagentschap Frontex. 

De vraag is nu of dat komt door de afspraken die EU-landen hebben gemaakt met Turkije en Tunesië. Die landen krijgen (net als Albanië) veel geld om migranten op te vangen in centra buiten de EU en vooral om hen te ontmoedigen om nog naar Europa te komen.

Maar dat heeft wel een sterke schaduwzijde, zeggen mensenrechtenorganisaties. Duizenden mensen verdrinken in de Middellandse Zee, migranten komen vast te zitten, worden mishandeld door grenswachters of worden zelfs gedumpt in de woestijn. Terwijl mensensmokkelaars gewoon weer nieuwe manieren vinden om mensen te verleiden tot het maken van de oversteek.

Erbarmelijke omstandigheden

Dit weekend bleek dat mishandeling van mensen regelmatig voorkomt in door de EU gefinancierde uitzetcentra in Turkije. De omstandigheden zijn er erbarmelijk, onthulde onderzoekscollectief Lighthouse Reports samen met journalisten van Europese kranten, waaronder NRC. De uitzetcentra blijken in de praktijk vooral te dienen als detentiecentra met prikkeldraad en wachttorens, waar Syrische en Afghaanse mannen, vrouwen en kinderen worden opgesloten en vastzitten tot zij gedwongen worden uitgezet - terwijl de EU toekijkt.

Eerder dit jaar bleek aan de grens tussen Bosnië en EU-land Kroatië dat de Kroatische grenswacht geweld gebruikt om migranten af te schrikken en buiten de grenzen van de EU te houden. 

Voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie wil op de EU-top graag de aanpak van EU-landen op elkaar afstemmen. Dat moet voorkomen dat migranten wiens asielaanvraag in het ene land is afgewezen, doorreizen naar een ander land voor een nieuwe poging.

Maar een groot praktisch probleem blijft het uitzetten van uitgeprocedeerde asielzoekers: veel landen van herkomst werken niet mee aan de terugkeer. Daarom roept nu ook Von der Leyen op tot een verkenning van 'terugkeerhubs' buiten de EU. In een brief aan EU-leiders noemt ze de deal tussen Italië en Albanië als een mogelijk model.

Migratiepact

Ondertussen is het nieuwe Europese asiel- en migratiepact - dat na jaren onderhandelen in april ternauwernood werd goedgekeurd - nog niet eens van kracht, zegt politiek verslaggever Schreinemachers. "Dat zal eerst moeten gebeuren. Een aantal landen wil nu een stap verder gaan. Maar de kans dat alle 27 EU-landen het opnieuw eens raken, wordt niet zo groot geacht. Zeker omdat een aantal landen tegen het migratiepact waren."

Die regels gaan over het toelaten, opvangen en verdelen van migranten. Het migratiepact is een compromis tussen 'landen van aankomst' (zoals Italië en Griekenland), 'landen van bestemming' (Nederland en Duitsland) en landen die liever helemaal geen migranten opnemen (zoals Hongarije). Het bevat afspraken over het screenen van asielzoekers aan de buitengrenzen van de EU en de verdeling van asielzoekers over andere lidstaten wanneer in een bepaalde periode veel van hen aankomen.

De komende dagen moet blijken of het daarbij blijft, of dat het toch zal lukken om het eens te raken over een strenger migratiebeleid.