Tienduizend studenten die werden gecontroleerd met discriminerend algoritme krijgen geld terug
Ruim 10.000 studenten die met een discriminerend algoritme werden gecontroleerd op fraude met hun studiefinanciering, krijgen hun geld terug. Minister Eppo Bruins (Onderwijs) maakt 61 miljoen euro vrij voor deze studenten. Of de student daadwerkelijk fraudeerde, doet er niet toe. Aangezien de controle was gebaseerd op discriminatie, was het verzamelde bewijs voor mogelijke fraude hoe dan ook onrechtmatig, stelt het kabinet.
De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) gebruikte jarenlang een discriminerend algoritme om te bepalen welke studenten gecontroleerd moesten worden op fraude met hun studiefinanciering. Studenten die uit huis gaan, kunnen meer geld krijgen voor hun studiefinanciering dan thuiswonende studenten.
Om fraude op te sporen, werden studenten in risicogroepen ingedeeld. Dat gebeurde op basis van leeftijd, het soort onderwijs (middelbaar beroepsonderwijs (mbo) of hoger onderwijs) en de afstand tot het adres van de ouders. DUO dacht dat deze factoren neutraal waren.
Indirecte discriminatie
Onderzoek wees uit dat het algoritme indirect discrimineerde. Studenten met Turks-Nederlandse of Marokkaans-Nederlandse ouders werden veel vaker als risico gezien. Dat komt omdat mbo-studenten vaker een niet-Westerse migratieachtergrond hebben en gemiddeld dichter bij hun ouders wonen.
(Oud-)studenten die een uitwonendenbeurs ontvingen en een boete moesten betalen of geld terug moesten storten, krijgen dat geld nu terug. Het kabinet kiest daarmee eieren voor zijn geld, omdat het verwacht dat een rechter de studenten toch in het gelijk zal stellen als zij hun zaak aanvechten.
"Bij de selectie voor de controles op de uitwonendenbeurs zijn er zaken niet goed gegaan. Er was sprake van indirecte discriminatie. Dat is oneerlijk", schrijft minister Eppo Bruins in een brief aan de Kamer. "We willen niet dat studenten bij het aanvechten van de besluiten in een juridisch moeras belanden."
Tienduizend studenten
Het gaat om ruim tienduizend (oud-)studenten die tussen januari 2012 en juni 2023 werden gecontroleerd op basis van het algoritme. Het terugdraaien van alle onrechtmatige besluiten kost ruim 47 miljoen euro. Voor het uitvoeren van de hersteloperatie reserveert het kabinet 14 miljoen euro, waardoor de totale kosten naar verwachting uitkomen op 61 miljoen.
"Inwoners van Nederland moeten erop kunnen rekenen dat het niet uitmaakt wie je bent voor de manier waarop de overheid je behandelt", schrijft de onderwijsminister. Zijn voorganger maakte in maart al excuses voor de discriminerende fraudecontroles.
Bruins erkent dat (oud-)studenten die wel degelijk fraudeerden, als gevolg van de hersteloperatie ook geld terugkrijgen. "Dit is maatschappelijk gezien onwenselijk en zouden we idealiter willen voorkomen", schrijft hij.
Hoe groot die groep is, kan het ministerie niet zeggen. "Er zullen van die 10.000 studenten vast mensen zijn die misbruik hebben gemaakt van de uitwonendenbeurs, en er zullen studenten zijn waarbij onterecht misbruik is geconstateerd", licht een woordvoerder toe. Het gaat er volgens haar om dat in alle zaken het bewijs rechtmatig moet zijn verkregen. "Dat is hier niet het geval geweest."
Willekeurige steekproef
Dat het DUO-algoritme indirect discrimineerde kwam aan het licht na onderzoek van het Hoger Onderwijs Persbureau, NOS op 3 en onderzoeksplatform Investico. Zij maakten in de zomer van 2023 bekend dat studenten met een migratieachtergrond opvallend vaak werden beschuldigd van fraude.
Het fraude-algoritme werd vrijwel direct stilgelegd. Op dit moment vinden controles op fraude plaats op basis van een willekeurige steekproef van uitwonende studenten.
