Komt nieuwe omikronvariant door vaccinongelijkheid? 5 vragen en antwoorden
De nieuwe virusvariant omikron, voor het eerst ontdekt in Zuid-Afrika, schrikt de wereld op. Intussen loopt het vaccineren van armere, met name Afrikaanse landen nog altijd ver achter op rijke landen. Is er een direct verband? Vijf vragen en antwoorden over de vaccinongelijkheid en de nieuwe virusvariant.
1. Hoe gaat het met de vaccinatiekloof?
De vaccinatiekloof is nog steeds groot. Terwijl rijkere landen coronavaccins hamsteren en genoeg in huis hebben om hun bevolking meerdere keren in te enten, geldt dat niet voor lage-inkomenslanden.
Dat wordt duidelijk als we kijken naar de wereldwijde verdeling van de vaccins. Terwijl Azië en Zuid- en Noord-Amerika sinds de zomer een inhaalslag hebben gemaakt richting het stagnerende Europa, blijft Afrika ver achter op de rest.
2. En het internationale vaccinprogramma Covax dan?
Dat komt weliswaar op stoom, maar wel langzaam. Dit programma is opgezet door onder meer de WHO en is gericht op het zo eerlijk mogelijk aanschaffen én verdelen van vaccins wereldwijd. Voor 2021 heeft Covax zich als doel gesteld om 1,2 miljard coronavaccins te doneren aan armere landen.
Maar dat lijkt erg ambitieus, blijkt uit de laatste cijfers. Met nog iets meer dan een maand te gaan, zijn ruim 455 miljoen vaccins daadwerkelijk verscheept naar de 86 armste landen. Covax kon eerder nog wijzen naar achterblijvende donaties uit het afgelopen voorjaar zwaar getroffen India, maar kampt met een chronisch probleem: het programma staat achter in de rij bij het verdelen van vaccins.
"Rijkere landen hebben te veel coronavaccins opgekocht", zegt Sabine de Jong, als coördinator internationale programma's werkzaam bij de Nederlandse tak van Unicef, dat vaccins voor Covax inkoopt en verspreidt. "Ook hebben ze veel vaccindonaties toegezegd aan Covax, maar nog heel weinig gedoneerd. Dat is frustrerend en ook wel verontrustend als je ziet dat er een nieuwe virusvariant is ontstaan."
Toch is De Jong optimistisch. "We zien het aantal donaties wel toenemen. Gezien het grote aantal bestellingen en de productie die op gang komt, verwacht ik nog een behoorlijke stijging. We hebben nog een maand."
3. Hoe wordt gereageerd op die nieuwe variant?
We waren gewaarschuwd, aldus de Britse oud-premier en WHO-ambassadeur Gordon Brown. "Ondanks de herhaalde waarschuwingen van gezondheidsleiders, komt ons onvermogen om vaccins bij mensen in de derde wereld te brengen nu terug om ons te achtervolgen", schreef hij vrijdag in een alarmerend stuk in The Guardian.
Ook de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa noemt de omikronvariant een 'wake-up call' voor de wereld: vaccinongelijkheid mag niet doorzetten. "Zolang niet iedereen is gevaccineerd, kan iedereen worden geraakt", zij hij.
Zij doelen op het scenario dat eerder werd geschetst door wetenschappers: hoe meer coronavirus in de wereld, hoe meer mutaties kunnen ontstaan.
4. Is de vaccinkloof de boosdoener bij het ontstaan van de omikronvariant?
Dat is zo vroeg na de ontdekking nog niet te zeggen. We weten nog veel minder van het coronavirus dan we zouden willen, en dat geldt dus ook voor de omikronvariant.
"Een virus muteert bij iedere infectie", legt emeritus hoogleraar virologie Willy Spaan van de Universiteit Leiden uit. "Een nieuwe virusvariant krijgt pas de bovenhand als er een voor het virus ideale situatie ontstaat, zoals een betere verspreiding. Op dit moment is de hypothese dat deze nieuwe varianten ontstaan bij patiënten die chronisch zijn geïnfecteerd, oftewel patiënten die langdurig zijn geïnfecteerd, overwegend langer dan drie weken."
Dat is in de praktijk vaak iemand met een verzwakt immuunsysteem. Spaan: "Het virus kan bij zo iemand voortdurend muteren. Het is een soort kweekvat."
5. Is er wel een verband?
Ja, dat kunnen we wél zeggen. Want hoe meer ongevaccineerden besmet zijn met het coronavirus, hoe groter de kans dat er mensen bij zitten die chronisch geïnfecteerd raken. Wat weer leidt tot nieuwe, dominante varianten die de rest van de wereld bereiken, zoals we eerder zagen met de deltavariant (voorheen de Indiase variant), de bètavariant (Zuid-Afrikaanse) en gammavariant (Braziliaanse).
"Het is zeker verstandig om vaccins eerlijk te verdelen en meer mensen in armere landen te vaccineren", zegt Spaan. "Het zal de verspreiding van het virus remmen, omdat iemand die gevaccineerd is veel minder virus produceert en ook veel korter. Dan loop je dus op den duur minder risico op mutaties. Dus als we genoegen nemen met het trage vaccineren in armere landen kun je er vergif op innemen dat we de komende jaren vaker worden verrast door nieuwe varianten."