Samen wapens maken: waarom Europa plots miljarden in defensie pompt

"We leven in de meest ernstige en gevaarlijke tijden." Het waren de eerste woorden van Ursula von der Leyen bij de presentatie van haar veelbesproken 'herbewapeningsplan' voor Europa, begin deze maand.

De voorzitter van de Europese Commissie doet daar vandaag nog een schepje bovenop en en noemt Rusland 'een existentiële bedreiging' voor de EU. "De noodzaak tot het afschrikken van de Russische gewapende agressie zal ook na een rechtvaardige en duurzame vredesovereenkomst met Oekraïne blijven bestaan", schrijft ze bij de blauwdruk van het nieuwe defensieplan.

Een ding is duidelijk: het herbewapenen van Europa gaat vele miljarden kosten. De Commissie is zelfs bereid om hier de strenge Europese begrotingsregels voor los te laten, en stelt ook voor om met alle EU-landen samen veel geld te lenen. Maar niet alleen de Commissie ziet die noodzaak, ook bij de vrijwel alle regeringen is een gevoel van paniek ontstaan. Maar waarom nu, de oorlog in Oekraïne woedt toch al jaren?

'Door de VS, niet Rusland'

"We zijn bang", zegt Judy Dempsey, politiek analist van de Amerikaanse denktank Carnegie, tegen RTL Nieuws. "En dat komt door de Verenigde Staten. Veel Europese leiders en regeringen beseffen dat Amerika een geheel nieuwe richting is ingeslagen. Eentje waarin het niet langer bereid lijkt om het Europese continent te verdedigen. Het zijn de Amerikanen die de Europese denkwijze radicaal hebben veranderd, niet de Russen. Onze manier van leven wordt bedreigd."

De zogenoemde 'trans-Atlantische band' tussen Amerika en Europa bestaat sinds de Tweede Wereldoorlog. Een band die gaat over handel, gedeelde democratische waarden en militaire veiligheidsgaranties, vastgelegd in het NAVO-verdrag. Maar die band staat meer dan ooit onder druk. De Amerikaanse president Trump zegt dat de EU is opgericht om Amerika 'te belazeren' en heeft inmiddels importheffingen opgelegd op Europees staal en aluminium (waarop de EU weer reageerde).

Volgens Trump 'parasiteren' ook de Europese NAVO-landen financieel gezien op de VS. Ze betalen niet genoeg, vindt hij. Trump heeft meermaals laten doorschemeren dat het niet vanzelfsprekend is dat het militair machtige Amerika kleinere Europese landen komt redden als zij worden aangevallen. In eigen land negeert Trumps regering de rechtspraak en claimt hij dat hij het recht heeft 'om te doen wat ik wil als president'.

Maar vooral de manier waarop Trump en zijn rechterhand J.D. Vance de Oekraïense president Zelensky drie weken geleden hebben behandeld in het Witte Huis, en het kortstondig stilzetten van alle militaire steun aan Oekraïne, heeft de ogen in Europa geopend, zegt Femke van Esch, hoogleraar Europees Leiderschap aan de Universiteit Utrecht. "Amerika lijkt in korte tijd minder democratisch en vooral héél onbetrouwbaar geworden. Als je Trump nu ook hoort praten over het innemen van Groenland, dan wordt het heel onveilig."

Al deze recente ontwikkelingen hebben de Europese defensieplannen in een stroomversnelling gebracht. Niet alleen in Brussel, maar ook in Londen, waar het VK, tot voor kort EU-lidstaat, een coalitie smeedt van 'bereidwillige landen' die samen de toekomstige veiligheid van Oekraïne willen garanderen.

"We zien iets gebeuren wat al lange tijd niet is gebeurd", zegt Van Esch. "De drie traditionele Europese grootmachten Frankrijk, Duitsland en het VK die allemaal dezelfde kant op bewegen. Weliswaar ieder met eigen plannen, maar iedereen is het erover eens: we moeten zelf voor onze veiligheid zorgen." 

'Historische draai'

Dat het Duitse parlement gisteren heeft besloten om de Duitse grondwet te wijzigen om meer te kunnen uitgeven aan defensie, noemt ze 'een historische draai'.

Een draai die Europa de kans geeft om zijn defensie te versterken. In de meeste Europese landen is jarenlang snoeihard bezuinigd op defensie. Al is op dat vlak wel een duidelijke kentering zichtbaar. 

De laatste jaren stijgen deze uitgaven richting de bekende NAVO-norm. Daarbij is de afspraak dat alle bondgenoten jaarlijks minimaal 2 procent van het bruto binnenlands product (alles wat in een land wordt verdiend) uitgeven aan defensie.

Een heikel punt bij het opkrikken van de defensie-uitgaven is wel: hoe gaan we dit betalen? Willen de EU-landen bijvoorbeeld samen geld lenen (en dus schulden aan gaan) om zo gezamenlijk te kunnen investeren in al dat achterstallig onderhoud? 

Deze kwestie splijt Europa al jaren. Nederland is een van de landen die traditioneel fel tegen EU-schulden is. Dit omdat een nog grotere schuldenberg voor Europa een serieus risico is in het geval van een financiële crisis. Daarbij vrezen de rijkere landen dat als het misgaat, zij moeten opdraaien voor de schulden van armere landen.

Samen aanbestedingen doen voor het maken en kopen van wapens is iets wat de Europese Commissie graag wil. Samen wapens maken heeft namelijk voordelen. Het maakt de aanschaf goedkoper, zorgt ervoor dat aankopen goed op elkaar afgestemd kunnen worden, en het geeft Europese defensiebedrijven de garanties die zij nodig hebben om nieuwe wapenfabrieken te bouwen.

Positief voor Oekraïne?

"Als dat allemaal lukt, kan de huidige situatie die nu misschien hopeloos lijkt nog wel eens positief uitpakken", zegt geopolitiek analist Andreas Umland van het Stockholm Centrum voor Oost-Europese Studies. Óók voor Oekraïne.

"De nieuwe visie op Europese veiligheid is inclusief het beschermen van Oekraïne", zegt Umland. "Als dat land de oorlog verliest, betekent dat een serieuze militaire dreiging voor de EU en de NAVO. Daarbij is het altijd een raar concept geweest dat Europa voor zijn veiligheid leunt op Amerikaanse wapens. Dat is nu radicaal veranderd en eindelijk wordt actie ondernomen. De bal rolt nu."