Kan Europa het satellietnetwerk van Musk zelf vervangen? 'Er wordt nu extra druk achter gezet'
Europa wil zo snel mogelijk af van de afhankelijkheid van het Amerikaanse satellietnetwerk van de grillige ondernemer Elon Musk. Een alternatief bouwen voor zijn Starlink kost echter tijd, en bakken met geld. "Zonder een eigen systeem ben je gewoon kwetsbaar."
Het is een cruciaal hulpmiddel gebleken voor Oekraïne in de oorlog met Rusland: de toegang tot satellietinternet. Niet alleen voor de communicatie tussen commandoposten en de frontlinie, maar ook voor oorlogsvoering met drones.
De inmiddels miljoenen drones, in de lucht en onder water, zijn uitgegroeid tot een belangrijk wapen van het Oekraïense leger. Drones worden ingezet voor het uitvoeren van gerichte aanvallen op Russische doelen, maar ook voor het observeren van de tegenstander.
Ruim 7000 satellieten
De technologie om al die drones in de lucht te houden wordt nu geleverd door Starlink, onderdeel van ruimtevaartbedrijf SpaceX van techmiljardair Elon Musk. Het Starlink-netwerk is de laatste jaren snel gegroeid en bestaat inmiddels uit een 'satellietenzwerm' van ruim 7000 kleine satellieten die breedbandinternet leveren via kleine terminals op de grond.
Starlink is oorspronkelijk opgezet voor het bieden van internettoegang in afgelegen gebieden. Denk aan het platteland of regio's met beperkt internet. Op deze manier wordt Starlink overigens ook in Oekraïne gebruikt, omdat veel infrastructuur daar is verwoest door Russische aanvallen.
Oekraïne meldde vorig jaar dat het zo'n 42.000 Starlink-terminals in gebruik heeft bij het leger, ziekenhuizen, bedrijven en hulporganisaties. Een groot deel daarvan (ruim 20.000 terminals) is gedoneerd door buurland Polen.
Vertrouwen is weg
Maar het idee dat zo'n belangrijk systeem in handen is van een grillige buitenlandse zakenman, zonder politiek mandaat, zit zowel Oekraïne als Europa niet lekker. Een gevoel dat alleen maar is versterkt door de recente geopolitieke spanningen tussen Amerika en Europa, dat niet langer blind op zijn aloude bondgenoot kan vertrouwen.
Dus maakt Europa haast met zijn eigen satellietnetwerk, genaamd IRIS² (spreek uit: Iris square). Dit programma werd eind 2022 al aangekondigd, maar verzandde aanvankelijk in de Brusselse bureaucratie. Tot afgelopen december, toen de Europese Commissie een budget van 10,6 miljard euro aankondigde voor IRIS², dat in eerste instantie bestaat uit 290 satellieten die in relatief lage banen om de aarde cirkelen.
"Een belangrijke stap in de richting van de soevereiniteit en veilige connectiviteit van Europa", schreef de Europese Commissie destijds. Het IRIS²-project ligt in lijn met eerdere Europese ruimtevaartprogramma's voor een eigen navigatiesysteem (Galileo) en aardobservatie (Copernicus). Ook China ontwikkelt een eigen satellietnetwerk dat moet gaan concurreren met Starlink.
"IRIS² is primair gebouwd zodat Europese overheden en hun nationale veiligheidsdiensten veilig kunnen communiceren, zonder dat zij mogelijk afgeluisterd worden", zegt Bert Meijvogel, technologieadviseur van het Nederlandse ruimtevaartagentschap NSO. "Bij verdere uitbouw is het de bedoeling om ook internet te leveren aan afgelegen plekken."
Het aansturen van strategische wapensystemen was oorspronkelijk geen doel van IRIS². Vijf Europese landen (Frankrijk, Italië, Polen, Roemenië en voormalig EU-lidstaat het VK) hebben namelijk al eigen militaire communicatiesatellieten, waarover in Europees en NAVO-verband afspraken zijn gemaakt wat betreft de inzet ervan. Ook het Nederlandse ministerie van Defensie wil op korte termijn vier nieuwe satellieten in de ruimte hebben, meldde De Telegraaf deze week.
'Militaire meerwaarde'
Maar nu de relatie tussen de VS en Europa op een dieptepunt is beland, en zakenman Musk steeds verder aanschurkt tegen radicaal-rechtse politici, komt IRIS² in een ander daglicht te staan. "Hoewel we het satellietsysteem al wilden hebben, wordt er nu extra druk achter gezet", zegt Meijvogel. "De overheid en defensie beseffen steeds meer dat we te afhankelijk zijn. Door de oorlog in Oekraïne kan ik me voorstellen dat ook de militaire meerwaarde van IRIS² gezien wordt. Ook al was dat in de oorspronkelijke resolutie zeker geen primair doel."
De Nederlandse landmacht kampt met 'ernstige structurele tekortkomingen'. We leggen het uit in deze video:
Dat blijkt ook wel uit de laatste ontwikkelingen. Begin deze week werd bekend dat de onderhandelingen tussen EU-lidstaat Italië en Starlink voortijdig zijn afgebroken. De regering-Meloni wilde veilige communicatie voor de Italiaanse overheid en defensie garanderen via Musks bedrijf SpaceX, maar het gedrag van Trump en Musk heeft de Italiaanse regering aan het twijfelen gebracht. Volgens de Italiaanse krant La Repubblica is de deal ter waarde van 1,5 miljard euro 'tot stilstand' gekomen.
Musk bemoeit zich met de oorlog
De samenwerking met SpaceX schuurde al langer. Zeker sinds Musk zich persoonlijk begon te bemoeien met de manier waarop Starlink wel of niet kon worden ingezet door het Oekraïense leger. Musk zou bang zijn geweest dat een drone-aanval van Oekraïne door Rusland zou worden beantwoord met kernwapens.
The Washington Post schreef destijds dat het incident liet zien 'hoe meerdere regeringen afhankelijk zijn geworden van één man die zowel een communicatiemiddel (Starlink) als een platform voor debat (berichtendienst X, eerder Twitter) controleert'.
"De ruimte is de vijfde dimensie waar je oorlog kan voeren na grond, lucht, water en cyber", zegt oud-commandant van de Nederlandse landstrijdkrachten Mart de Kruif. "Als je niet kunt communiceren over grote afstanden met satellieten, dan ben je volledig afhankelijk van de Amerikanen. Het is heel onverstandig om de trans-Atlantische band op te geven, maar je moet óók een eigen systeem opzetten. Anders ben je gewoon kwetsbaar."
Rusland bouwt anti-satellietwapens
Door het opbouwen van IRIS² kan Europa straks altijd terugvallen op een eigen, beveiligd satellietsysteem. Zo'n zwerm van satellieten zorg er volgens De Kruif ook voor dat de dekking intact blijft, mochten er satellieten verloren gaan. "Het hebben van honderden satellieten geeft je meer zekerheid. We weten dat de Russen bezig zijn met het ontwikkelen van antisatellietwapens waarmee satellieten in de ruimte kunnen worden opgeblazen. Meer landen zullen die optie gaan onderzoeken."
Volgens De Kruif heeft Europa bovendien de kennis en de middelen om zelf een satellietconstellatie te bouwen. "IRIS² opbouwen kan relatief snel, want we hebben de technologische kennis in huis. Europese satellieten kunnen met Ariane-draagraketten van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA worden gelanceerd. Dat is weliswaar duurder en minder betrouwbaar dan de raketten van Musk. Maar het draait om politieke wil."
