Nieuw paspoort, nieuwe naam: hoe Rusland Oekraïense kinderen hun identiteit afpakt

Wat jarenlang een stil verdriet van ouders in Oekraïne was, is nu een geopolitiek twistpunt. President Trump noemde het 'een onderwerp dat bovenaan alle prioriteiten staat'. Zijn partijgenoot senator Lindsey Graham ging verder en dreigde Rusland aan te merken als staatssponsor van terrorisme. Voor Oekraïne is de terugkeer van Oekraïense kinderen een 'ononderhandelbare' voorwaarde voor een vredesdeal.

Oekraïense kinderen die tot Russische militairen worden gemaakt. "Een grimmig tafereel", zegt de oprichter van Save Ukraine. Je ziet het in onderstaande video:

Volgens Oekraïne gaat het om bijna 20.000 kinderen die uit hun huizen of weeshuizen zijn gehaald en in Rusland zijn ondergebracht. Vaak krijgen ze een nieuw paspoort en een andere naam. Voor veel families is het spoor dan voorgoed dood. Slechts 1500 kinderen zijn naar hun families teruggebracht.

'Grootste kinderontvoering sinds de Tweede Wereldoorlog'

Volgens Nathaniel Raymond, directeur van de Yale Humanitarian Research Lab, gaat het om 'de grootste kinderontvoering sinds de Tweede Wereldoorlog'. Zijn team doet sinds 2022 onderzoek en leverde bewijs aan voor de zaak van het Internationaal Strafhof tegen Poetin.

Volgens Raymond gaat het om vier groepen kinderen: weeskinderen uit bezette gebieden, kinderen die door Russische troepen op het slagveld zijn gevonden, kinderen die tijdelijk naar 'patriottische onderwijskampen' worden gestuurd, en kinderen die bij hun ouders zijn weggehaald uit filtratiekampen. "Dat zijn kampen in de bezette gebieden waar volwassenen worden ondervraagd om te bepalen of ze pro- of anti-Rusland zijn", zegt hij.

De gegijzelde kinderen worden vervolgens naar opvangcentra gebracht. Dat kunnen bijvoorbeeld zomerkampen of kostscholen zijn, vertelt Raymond. "Kinderen worden opnieuw opgeleid, kinderen worden geïndoctrineerd, kinderen wordt verteld dat Oekraïne niet meer bestaat", vertelt Mykola Koeleba, oprichter van de hulporganisatie Save Ukraine. 

Zijn team reist geregeld naar bezet gebied of zelfs Rusland zelf om kinderen terug te halen. Om veiligheidsredenen kan hij weinig vertellen over hoe ze dat doen. Hij ziet dat oudere jongens zelfs militaire training krijgen. "Ze kleden kinderen in Russisch uniform, geven hen wapens, leren hen hoe ze met wapens moeten vechten", zegt Koeleba. "En later, wanneer ze 18 jaar oud zijn, worden ze al naar het Russische leger gestuurd, ze worden zelfs gedwongen".

Russificatie 

"Het doel is duidelijk", zegt Raymond. "De volgende generatie moet zichzelf niet langer zien als Oekraïens." Hij noemt het de 'Russificatie' van Oekraïense kinderen. Koeleba verklaart: "Voor Rusland is het belangrijk om Oekraïne als natie te vernietigen. Dat doen ze door de identiteit van Oekraïense kinderen te vernietigen." 

"In de opvangcentra worden kinderen gestraft als ze Oekraïens spreken", zegt Raymond. "Ze mogen alleen Russisch praten." 

Daarnaast wordt er een nieuwe Russische identiteit opgelegd. "Vervolgens worden hun achternaam en geboortedatum veranderd", vertelt Koeleba. Dat maakt het terugvinden van deze kinderen nog moeilijker.

Veel kinderen worden ter adoptie gesteld aan Russische gezinnen. Dat bleek in eerste instantie ingewikkeld. "Russische wetgeving verbiedt de adoptie van kinderen met een buitenlands paspoort", vertelt Raymond. "Maar Poetin heeft in 2022 de wetgeving gewijzigd", zegt Koeleba. "Nu is het mogelijk om vrij snel het Russische staatsburgerschap aan de kinderen te verlenen en het Oekraïense staatsburgerschap weg te nemen."

Maar in Rusland wordt het heel anders gepresenteerd. De kinderen worden daar juist voor propaganda gebruikt. "De overheid zegt dat Rusland in de oorlog moet blijven om deze kinderen te redden van het feit dat ze door de regering van Zelensky tot nazi's worden gemaakt", legt Raymond uit. 

Oorlogsmisdaden

Rusland zegt de kinderen te willen beschermen. "Ze zeggen dat de kinderen geëvacueerd werden, in veel gevallen voor medische noodhulp, en meegenomen werden om gevaar aan het front te vermijden", zegt Raymond. Maar volgens hem is dat een drogreden: "Volgens het oorlogsrecht moeten deze kinderen geregistreerd worden bij het Rode Kruis en teruggebracht worden naar hun families. Rusland doet het tegenovergestelde: namen worden veranderd, contact met ouders wordt geblokkeerd."

Het Internationaal Strafhof erkent de ontvoeringen inmiddels als oorlogsmisdaden: zowel de gedwongen verplaatsing als het overbrengen van Oekraïense kinderen naar een andere bevolkingsgroep. Hiervoor kregen President Poetin en Ruslands kinderrechtencommissaris Maria Lvova-Belova in 2023 een arrestatiebevel opgelegd door het Internationaal Strafhof.

Een arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof wordt pas uitgevaardigd als iemand wordt verdacht van ernstige internationale misdrijven. In deze video leggen we uit wat het Internationaal Strafhof doet:

Gijzelaars in vredesgesprekken

In juni probeerde Oekraïne tijdens onderhandelingen tevergeefs met Rusland zo'n driehonderd kinderen terug te krijgen. Volgens Raymond zijn de kinderen inmiddels een onderhandelingsmiddel geworden. "Ze worden gegijzeld. Als we toestaan dat kinderen als ruilmiddel worden gebruikt in vredesgesprekken, geven we een vrijbrief aan kinderontvoering in toekomstige oorlogen." Hij vreest dat bij de huidige onderhandelingen met Rusland, de kinderen opnieuw als pionnen worden gebruikt.

Hoop en wanhoop

Er zijn ook successen: met hulp van hulporganisaties als Save Ukraine en via bemiddeling van landen als Qatar en het Vaticaan zijn inmiddels zo'n 1500 kinderen teruggekeerd. Maar de overgrote meerderheid blijft spoorloos.

Voor de kinderen die wel terugkomen, blijft re-integratie moeizaam. Veel kinderen kampen met trauma's die ze hebben opgelopen als gevolg van het verlies van hun ouders of ontvoering door de Russen, zegt Koeleba. Voor die kinderen probeert Save Ukraine psychologen te regelen. "Echter vergt het veel tijd om een kind terug te brengen naar een normaal leven in Oekraïne", vertelt hij.

Koeleba zegt dat zijn team onlangs een catalogus ontdekte, waarin Russische autoriteiten meer dan driehonderd kinderen met foto en beschrijving aanboden. "We vrezen dat zulke lijsten ook misbruikt kunnen worden, zelfs door pedofielen", waarschuwt hij.

Toch blijft hij strijdbaar: "Geen enkel land, geen enkel totalitair regime mag kinderen stelen op de gebieden die ze hebben veroverd."