Niet warmer, maar tot 5 graden kouder in Nederland? Experts bezorgd over stilvallen golfstroom

Vrijdag vertrekt een scheepscontainer vol met meetapparatuur richting Groenland, om ter plekke metingen in de oceaan te kunnen doen. Het onderzoek richt zich op de zogenoemde AMOC, een golfstroom in de Atlantische Oceaan die warm oceaanwater naar het Noordpoolgebied voert en ook bij ons voor warmte zorgt. De AMOC dreigt eerder dan werd verwacht een kantelpunt te bereiken. 

'Ik hoop het niet mee te maken'

Als dat gebeurt, dan gaat dat waarschijnlijk in zo’n snel tempo, dat het voor mensen heel moeilijk wordt om zich aan te passen, was de conclusie van een studie eerder dit jaar. Het KNMI, de TU Delft, Universiteit Utrecht en het instituut voor zeeonderzoek NIOZ pleiten voor een breder onderzoek.

Femke de Jong is bij het NIOZ verantwoordelijk voor de onderzoeksmissie richting Groenland. Volgens haar is er inmiddels geen twijfel meer of de AMOC in kracht gaat afnemen. "Maar of de stroming ook echt 'instort' is nog onderwerp van discussie. Daarom is er reden voor meer onderzoek. Wetenschappelijk is dit enorm interessant, maar persoonlijk hoop ik het instorten van de AMOC niet mee te maken."

'Temperatuurdaling van vijf tot tien graden'

Vooral in West-Europa kunnen de gevolgen groot zijn, denken wetenschappers. In relatief korte tijd kan er, afhankelijk van het gevoerde klimaatbeleid, een heel ander klimaat ontstaan, met een sterke afkoeling in West-Europese landen tot gevolg.

Sommige wetenschappers schatten in dat dit op een aantal plekken in het noorden van Europa kan leiden tot een temperatuurdaling van vijf tot tien graden, terwijl het bij ons om drie tot vijf graden zou kunnen gaan, hoewel het onderzoek daarnaar nog loopt. Anderen denken dat het minder zal zijn.

René van Westen van de Universiteit Utrecht rondt op dit moment een studie af naar de mogelijke effecten in Nederland. Hij zegt: "Het afkoelende effect kan de opwarming in Nederland teniet doen en is waarschijnlijk zelfs sterker." Zijn onderzoek verschijnt later dit jaar.

CO2-uitstoot snel terugdringen

Ook al is er nog veel onduidelijk over de AMOC, klimaatwetenschappers zijn het over één ding wel grondig eens: de bezorgdheid over het stilvallen van de golfstroom onderstreept nogmaals de noodzaak om heel snel de uitstoot van broeikasgassen naar beneden te brengen. Want die uitstoot, van met name CO2, leidt er uiteindelijk toe dat de AMOC een kantelpunt bereikt.

Wat is de AMOC?

AMOC is de afkorting van Atlantische Meridionale Overturning Circulatie. Deze zeestroming komt uit het zuiden en stroomt richting het Noordpoolgebied. Daar koelt het water af, zinkt enkele kilometers naar de diepte, waarna het in zuidelijke richting terugstroomt.

Omdat al het water in de oceaan met elkaar in verbinding staat, heeft deze golfstroom in de hele wereld invloed op het klimaat. Daardoor kunnen bij het stilvallen ervan, wereldwijd ecosystemen en neerslagpatronen veranderen, en kan de zeespiegelstijging nog meer gaan toenemen. 

Of en wanneer zo’n kantelpunt plaatsvindt, is een ingewikkeld vraagstuk, zegt professor Caroline Katsman van de TU Delft. "Het kan zelfs zijn dat we het al bereikt hebben, maar het niet kunnen aantonen, omdat we zo weinig waarnemingen hebben in de diepzee." Ze vergelijkt het met een tekenfilm, waarbij een stripfiguurtje over een klif heen rent en even in het luchtledige blijft hangen, voor hij valt.

Uitstoot verminderen

Pas als de stripfiguur valt, is echt duidelijk dat er geen vaste grond meer onder z’n voeten zit. "Het kan zijn dat wij ook al over die klif heen zijn. Maar anders dan in zo’n stripverhaal, hebben we dan toch nog invloed op het proces." 

Als de uitstoot nu gauw daalt, zo wordt verwacht, zal het stilvallen van de AMOC langzamer verlopen.

Om snel meer zekerheid te krijgen, hebben wetenschappers van meerdere instituten een onderzoeksvoorstel ingediend. Eén van de zaken die ze willen onderzoeken is of de klimaatmodellen op dit punt wel goed zitten. "Er is een sterk vermoeden dat de klimaatmodellen de mogelijkheid van het snel bereiken van een AMOC-kantelpunt onderschatten", zegt Katsman. 

Meetstations in de oceaan

De zorgen over de AMOC zijn het laatste jaar flink toegenomen, mede door de plotseling veel warmere Atlantische Oceaan. Waardoor dit komt is overigens nog steeds onduidelijk. Het besef dringt steeds meer door dat de oceaantemperatuur een betere graadmeter is voor klimaatverandering dan de atmosfeer. 90 procent van de extra warmte als gevolg van de uitstoot van broeikasgassen, wordt opgenomen door zeewater. 

Op land staan al ruim een eeuw veel meetstations om de temperatuur te meten. In de oceaan zijn die er veel minder. Daardoor is het moeilijk om te begrijpen welke processen een rol spelen bij de opwarming daarvan.