MH17: zo werkten Nederland en Australië in diepste geheim aan stap tegen Rusland
Nederland en Australië hebben andere MH17-landen pas op het laatste moment op de hoogte gesteld over het besluit om Rusland aansprakelijk te stellen. Dat is opvallend, want tot nu toe opereerden de MH17-landen altijd samen. Een van de redenen: men vreesde een lek naar Moskou. Dat blijkt uit een reconstructie van onze politieke redactie.
Zo werden Oekraïne en Maleisië pas geïnformeerd in de week dat het besluit genomen zou worden. Het besluit kwam voor de buitenwereld als een verrassing, maar werd de afgelopen weken nauwgezet in diepste geheim voorbereid door de twee landen.
Topgeheim gesprek in Argentinië
Buenos Aires, Argentinië, 21 mei. In het statige Palacio San Martin zijn talloze ministers en diplomaten bijeen vanwege de G20, het overleg tussen de 20 grootste industrieën ter wereld. Alle gesprekken zijn vertrouwelijk, maar de inhoud van één gesprek is écht topgeheim.
ZIE OOK: Nederland stelt Rusland aansprakelijk voor ramp met MH17
Het gesprek van Stef Blok en zijn Australische collega Julie Bishop lijkt een gebruikelijke ontmoeting tussen ministers van twee bevriende landen. Bishop twittert een vrolijke foto met haar Nederlandse collega, maar de inhoud van hun gesprek is uiterst gevoelig. De angst om te worden afgeluisterd door Rusland of een ander land is groot. Blok en Bishop bespreken de laatste details: die vrijdag zullen Nederland en Australië samen Rusland aansprakelijk stellen.
Rutte: 'Besluit over Rusland is niet lichtvaardig genomen':
Premier Rutte licht het besluit om Rusland verantwoordelijk te houden toe.
Geen telefoons bij gevoelige overleggen
In de weken voorafgaand aan de presentatie zijn premier Rutte en de ministers Blok en Grapperhaus al op hoofdlijnen geïnformeerd over de conclusies van het Joint Investigation Team (JIT). Het JIT bestaat uit vijf landen: Nederland, Australië, Maleisië, Oekraïne en België. De ministers weten dus al dat de onderzoekers op donderdag 24 mei bekendmaken dat het BUK-transport afkomstig is van de 53ste brigade van het Russische leger. Dat is het sein voor het kabinet om eerder opgestelde scenario’s in gang te zetten. In het diepste geheim.
Rutte, Blok en Grapperhaus informeren zo min mogelijk mensen. Bij de meeste politiek-gevoelige besluiten zijn veel mensen in Den Haag op de hoogte, van Kamerleden tot de belangrijkste medewerkers in de fracties. Maar nu niet. Er mag niet over onbeveiligde telefoonlijnen worden gesproken. Bij gevoelige gesprekken moesten telefoons zelfs buiten de kamer blijven. Dit besluit mag niet uitlekken, is het oordeel van betrokkenen.
Daarom gaan geplande buitenlandse bezoeken (Rutte naar India, Blok naar Luxemburg) gewoon door. Als Rutte vertrekt, weet hij al dat hij zijn reis zal afbreken. Er was geen andere optie, vertelt een bron in het kabinet. Als de premier zijn reis naar India al eerder zou hebben afgezegd, dan zou hij teveel druk leggen op de persconferentie van het JIT. Het zou slapende honden wakker maken en veel speculaties opleveren. En dat kan het JIT missen als kiespijn.
Het JIT licht in een persconferentie zijn bevindingen toe. Op de voorgrond een deel van de BUK-raket.
Politieke en juridische risico's
Nederland heeft de opties voor staatsaansprakelijkheid al onderzocht. Er zijn scenario’s gemaakt. In het overleg tussen de betrokken MH17-landen is de optie om Rusland aansprakelijk te stellen besproken. Daarna kiest Nederland ervoor met Australië verder samen te werken. Voor Nederland stuit de deelname van Maleisië en Oekraïne op complicaties: politiek en juridisch zijn er risico’s.
Het is makkelijker om de twee Westerse landen te kiezen met de meeste slachtoffers. De Australiërs zaten in 2014 in de VN Veiligheidsraad, de Australische minister Bishop is sinds 2014 nauw betrokken en Canberra is een belangrijke bondgenoot van Washington. Die bondgenoot heb je nodig, ziet Den Haag.
Bondgenoten informeren
Nederland informeert andere landen in de week van 25 mei. Het gaat dan om betrokken JIT-landen (Oekraïne, Maleisië en België) en belangrijke internationale partners van Nederland, zoals de Verenigde Staten, Frankrijk en Duitsland. De boodschap: Nederland en Australië gaan Rusland aansprakelijk stellen en alle steunverklaringen zijn welkom.
Oekraïne voelt zich niet buitenspel gezet, zeggen bronnen, ook al wordt Oekraïne pas die bewuste week geïnformeerd. Het land heeft al een eigen procedure tegen Rusland bij het Internationaal Gerechtshof. Neemt Oekraïne deel, dan wordt de aansprakelijkheid in Moskou meteen als propaganda uit Kiev weggezet. Een stap van Nederland en Australië heeft meer impact.
Dat de optie bestond, was al een tijdje duidelijk. President Poroshenko laat weten dat hij ambtenaren aan het werk zet om te kijken hoe het land kan aansluiten bij Nederland en Australië.
Maleisië op afstand houden
Opvallend is dat Nederland ook Maleisië op afstand houdt. Het Aziatische land heeft 43 slachtoffers te betreuren en is de thuisbasis van Malaysia Airlines. Maar Maleisië heeft niet de juiste juridische basis om mee te gaan in de Nederlandse en Australische stap, zo concluderen specialisten. Ook wordt Maleisië met argwaan bekeken in Den Haag. De machthebbers in Kuala Lumpur onderhouden nauwe banden met de Russen. Qua geheimhouding hebben niet alle MH17-landen een goede reputatie, zegt een direct betrokkene - doelend op de relatie tussen Maleisië en Rusland.
Zeer opmerkelijk zijn de gebeurtenissen rond een eerdere presentatie van het JIT in 2016, als de onderzoekers bekendmaken dat de Russische raket werd afgeschoten in gebied van pro-Russische rebellen. Enkele dagen voor de persconferentie komen de Russen zélf met een mediashow, waar de nog te presenteren JIT-conclusies worden tegengesproken. Of de Maleisiërs de Russen tippen of hebben getipt, willen bronnen niet zeggen. Het kan ook zijn dat Maleisië succesvol doelwit is van Russische spionage. Maar er kan nu geen enkel risico genomen worden.
Minister Blok spreekt de VN-Veiligheidsraad toe en kijkt de VN-ambassadeur van Rusland daarbij diep in de ogen.
Onduidelijke rol België
België is het vijfde land van het MH17-onderzoeksteam. Waarom de Belgen als EU-land niet deelnemen aan de historische stap, blijft raadselachtig. De Belgen steunen Nederland, maar stellen Rusland niet aansprakelijk. Als RTL Nieuws in Brussel minister Didier Reynders bevraagt over waarom de Belgen niet meedoen, kijkt de ervaren Reynders de verslaggever fronsend aan. "Wij zijn sinds het begin in een goede samenwerking", zegt Franstalige minister in gebrekkig Nederlands. "Wij hebben geen verschil van mening tussen de positie van Nederland, Australië, België of andere partners in zo’n groep."
Maar in Den Haag klagen Belgische diplomaten: zij werden pas op het laatste moment geïnformeerd. Nederlandse topambtenaren benadrukken dat de Belgen wel degelijk op de hoogte zijn gehouden, maar uiteindelijk niet meededen, vanwege grondwettelijke redenen en de ingewikkelde staatsinrichting in België. Of dat echt klopt, valt niet te controleren in Brussel. Een woordvoerder van het Belgische ministerie van Buitenlandse Zaken wil geen nadere toelichting geven en verwijst naar het eerdere statement van minister Reynders.
Bekendmaking besluit en Russisch telefoontje
Het echte besluit in Nederland wordt snel genomen. Op vrijdagochtend 25 mei is de ministerraad er binnen enkele ogenblikken uit. Het besluit wordt meteen bekend gemaakt, tegelijkertijd met Australië. In Nederland op vrijdagochtend, in Canberra is het dan vrijdagavond. Meteen verlaat minister Blok de Trêveszaal. Hij belt Sergei Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken. Dat Blok enkele weken geleden op bezoek is geweest in Moskou, heeft effect: het gesprek verloopt zakelijk, maar niet vijandig.
Daarna staat Blok de pers te woord. Voor het eerst sinds het neerhalen van vlucht MH17 op 17 juli 2014 is het Nederlandse kabinet snoeihard. "Wij eisen dat Rusland zijn verantwoordelijkheid neemt", zegt minister Blok richting Moskou. Jarenlang wilde Nederland niet praten over betrokkenheid van de Russen, maar dat is nu voorbij. Geen meel meer in de mond.
Minister Blok op de persconferentie direct nadat het besluit formeel genomen is.
Diplomaten aan de slag
Ondertussen begint het radarwerk van de Nederlandse diplomatie te draaien. Op het ministerie in Den Haag, buiten het zicht van de camera’s, praat de directeur-generaal Politieke Zaken met de Russische ambassadeur in Nederland. Overal ter wereld gaan diplomaten aan de slag: op ambassades in Europese landen, in de Verenigde Staten en bij de vertegenwoordigingen in Brussel bij de Europese Unie en bij de NAVO wordt de boodschap verspreid. Steunverklaringen stromen binnen.
Premier Rutte maakt de ministerraad af en geeft later die middag een uitgebreide persconferentie. Het gaat uitsluitend over de stap tegen Rusland.
Duidelijk maar beheerst
Rutte is net zo duidelijk als Blok, maar blijft beheerst. Zo emotioneel als vlak na de ramp, is Rutte niet. "Als duidelijk wordt dat dit een aanslag was, zal ik mij er persoonlijk voor inzetten dat de daders worden opgespoord en hun straf zullen vinden", zei Rutte op 18 juli 2014. Maar nu, vier jaar later, gebruikt Rutte het woord 'aanslag' niet meer. Rutte houdt zich daarmee nadrukkelijk aan de woorden uit de VN-resoluties, waar gesproken wordt over 'downing' (neerhalen).
Aan het Binnenhof zijn betrokkenen inmiddels ervan overtuigd dat MH17 geen gerichte aanslag was, maar een verschrikkelijk ongeluk. De daders wisten niet dat er een raket werd afgevuurd op een burgervliegtuig met 298 onschuldige passagiers.
Premier Rutte staat de pers te woord na de ministerraad waar het formele besluit is genomen om de Russen verantwoordelijk te houden voor MH17.
Relatie met Rusland
Het besluit van Nederland en Australië is de volgende stap in een jarenlange zoektocht naar gerechtigheid. Nu kan Nederland Rusland aanspreken, bijvoorbeeld in de VN-Veiligheidsraad. Dat gebeurt ook meteen de eerstvolgende zitting. Nederland kan ook een procedure beginnen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. Of misschien in de toekomst aandringen op sancties - in Europees verband. Het zal de relatie met Rusland voor de komende jaren gaan domineren.
De eerste reacties uit Moskou zijn voorspelbaar: het onderzoek van het JIT is onbetrouwbaar, Rusland wordt niet betrokken bij het onderzoek en betrokkenheid van het Russische leger wordt keihard ontkend.
Gerechtigheid
Den Haag verwacht niet dat Rusland snel zal toegeven. Stel, zegt een bewindspersoon, dat Rusland een passagiersvliegtuig boven Syrië had neergehaald… Dat zou Rusland makkelijker kunnen toegeven. Want president Poetin is open over de Russische deelname aan de oorlog in Syrië. Maar Rusland heeft betrokkenheid bij de oorlog in Oost-Oekraïne áltijd consequent ontkend. Verantwoordelijkheid erkennen voor MH17 is betrokkenheid bij de oorlog in Oost-Oekraïne erkennen. En dat zal Poetin niet doen, is de redenering.
Premier Rutte kan het niet vaak genoeg benadrukken: de strijd om gerechtigheid zal nog jaren duren. Stap voor stap, internationale druk opbouwen en volhouden – vooral dat laatste. Nu is MH17 nog wereldnieuws, maar het risico is vergetelheid. In zijn persconferentie benadrukt premier Rutte opnieuw geduld en vasthoudendheid. Dat moet leiden tot gerechtigheid voor 298 slachtoffers, zegt de premier. “Het is mijn ultieme doel.”
VERANTWOORDING:
Voor deze reconstructie sprak RTL Nieuws met verschillende bronnen, in Nederland en andere landen. Alleen op de basis van anonimiteit waren betrokken politici, ambtenaren en diplomaten bereid om mee werken aan deze reconstructie.
MH17-nabestaanden zetten 298 lege stoelen voor Russische ambassade:
Nabestaanden van de slachtoffers van MH17 hebben uit protest tegen de opstelling van Rusland 298 lege stoelen tegenover de Russische ambassade gezet.
Meer op rtlnieuws.nl: