'Het oorlogstrauma van mijn oma werd een trauma voor mijn moeder, en daarna voor mij'
Een oorlog is niet over zodra een land is bevrijd, en ook niet als de mensen die hem hebben meegemaakt zijn overleden. Daarvan is de 23-jarige Jesse overtuigd. Jesse heeft geen oorlog meegemaakt. Zijn oma was op haar 16de in een jappenkamp terechtgekomen, maar die heeft hij nooit gekend. En toch had hij therapie nodig om de gevolgen van de oorlog te verwerken, net als zijn moeder Marianne.
Als een verbitterde vrouw, zo herinnert Marianne (62) zich haar moeder. Vooral naar haar toe, het enige meisje in het gezin, reageerde ze vaak hard. Haar vader zat op de grote vaart en overleed toen Marianne jong was, dus het grootste deel van haar jeugd bestond het gezin Des Bouvrie uit moeder, twee broers en Marianne.
Kippen slachten
"Mijn moeder vertelde ons niet veel over wat ze in het jappenkamp had meegemaakt. Ik herinner me alleen dat ze vertelde hoe ze kippen moesten slachten, door de nek om te draaien, dat vond ik als kind afschuwelijk."
"En het gruwelijkste verhaal dat me altijd is bijgebleven is dat er veel mensen doodgingen, en ze dan de lichamen snel moesten verbranden om infecties te voorkomen. Als ze dan een lichaam in het vuur hadden gegooid, dan spanden volgens haar alle spieren aan waardoor ze dubbelklapten en het leek alsof ze gingen zitten."
'Als ik ga voelen dan ga ik dood'
"Maar hoewel ze niets vertelde over het leed dat haar persoonlijk was aangedaan, merkten we aan alles dat het traumatisch was geweest. Ze maakte opmerkingen als 'jullie weten niet wat honger is' en vertelde ons dat de eerste 16 jaar van haar leven de gelukkigste waren geweest, dat ze nooit meer haar leven had kunnen oppakken na het kamp. Ook zei ze: 'Als ik ga voelen dan ga ik dood', en: 'Ik kan niets met meisjes, geef mij de jongens maar'."
De jappenkampen
Tussen 1942 en 1945 werd Nederlands-Indië (Indonesië) bezet door de Japanners. Omdat Aziaten moesten worden losgemaakt van de 'westerse cultuur', werden westerlingen in burgerinterneringskampen geplaatst. In die kampen kwamen volgens het NIOD (het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) ongeveer 105.000 mensen terecht, onder wie ongeveer 100.000 Nederlanders en Indische Nederlanders.
In de kampen werden de mannen gescheiden van vrouwen, jongens tot 10 jaar en meisjes. De huizen waren overvol en er was een groot tekort aan water, voedsel en medicijnen. Ook waarden er door gebrekkige hygiëne veel ziektes rond. Het NIOD gaat ervan uit dat er in de kampen tussen de 13.000 en 16.800 mensen zijn overleden, onder wie naar voorzichtige schatting tussen de 600 en 900 niet-Nederlanders. De meesten overleden door ziekte of uitputting.
Voor slachtoffers die na de oorlog terugkwamen in Nederland, was weinig begrip. In jappenkampen was het tenminste warm geweest, ze hadden de Hongerwinter niet meegemaakt, het was hun eigen schuld omdat ze kolonialen waren en jappenkampen waren geen vernietigingskampen, zoals concentratiekampen, dus ze hadden het niet zo slecht gehad. Daardoor leerden ze al snel dat ze beter hun mond konden houden en 'niet moesten zeuren'.
Marianne voelde ook aan dat haar moeder het moeilijk vond om met haar als meisje om gaan. "Het vrouwenlichaam was voor mijn moeder echt een taboe." Haar haar werd altijd heel kort geknipt, alsof ze een jongen was, en ze had het gevoel buitengesloten te worden. Haar moeder maakte steeds opmerkingen waarmee ze Marianne van zich af duwde: ze was veel te labiel, te gevoelig, ze spoorde niet…
Liefde voelen
Toen ze een jaar of 16 was, hoorde ze zelfs van een winkelier in het dorp dat haar moeder had verteld dat Marianne een tijdje in een tehuis had gewoond omdat het thuis niet meer ging, wat niet waar was. Marianne wilde niets liever dan de liefde van haar moeder, maar die voelde ze nooit.
"Ik had het onbewust al jong op me genomen om mijn moeder gelukkiger te maken, om voor haar te zorgen. Dat dat een veel te grote last is voor een kind, daar was in die tijd weinig aandacht voor. En ik voelde me ook schuldig tegenover mijn moeder, ik had het gevoel dat ze ongelukkig was omdat ik een meisje was."
Extreme angsten
Marianne voelde altijd spanningen, maar rond haar 16de – de leeftijd waarop haar moeder in het kamp terecht was gekomen – ontstonden er ook extreme angsten. Voor de buitenwereld, maar ook voor haar eigen lichaam.
"Ik kreeg een vriendje, maar mijn gevoelens jaagden me angst aan. Voelen, dat deed je bij ons thuis niet. Geen verdriet, geen boosheid, helemaal niets. Ik werd claustrofobisch, durfde niet meer met het openbaar vervoer, de hele wereld werd eng."
Lange zoektocht
Wat volgde was een lange zoektocht om erachter te komen wat de oorzaak was van haar problemen. Ze vroeg erkenning aan als tweedegeneratieslachtoffer, wat betekent dat haar trauma het gevolg is van de oorlog, maar die kreeg ze niet. Ook worstelde ze met haar eigen identiteit: wie was zij zelf en wat wilde zij?
De zoektocht eindigde pas nadat ook haar zoon Jesse rond zijn 16de last had gekregen van angsten. Zowel thuis als op school was hij op momenten ineens compleet onbereikbaar en kon hij niet meer praten. Marianne legde de link met haar eigen problemen en besloot dat het zo niet langer kon. Ze ging opnieuw in therapie om nu voor eens en altijd met het trauma af te rekenen, en regelde ook voor Jesse gesprekken met een therapeut.
Totaal andere moeder
Marianne is en was een totaal andere moeder dan zij zelf had, zegt Jesse. "Ze was juist heel liefdevol. Ik heb echt een goede jeugd gehad. Maar terugkijkend heb ik wel het gevoel dat ze overcompenseerde wat ze zelf had gemist en daardoor erg de controle over mijn leven wilde houden."
"Ze wilde voorkomen dat ik in de moeilijkheden kwam en vulde veel dingen voor me in. Als ik uit wilde, dan was ze bang dat ik moe zou worden en kreeg ik vragen als 'zou je dat nou wel doen?'. Uit liefde, maar ik vond het wel moeilijk. Kun je nou niet gewoon eens enthousiast of blij voor me zijn?, dacht ik dan."
Fysiek ziek
In de jaren nadat de angstaanvallen bij Jesse waren ontstaan, werd hij ook vaak ziek. "Ik werd meerdere keren opgenomen in het ziekenhuis, bijvoorbeeld met een zware lymfeklierinfectie. Ik maakte mezelf fysiek ziek."
Toen hij naar eigen zeggen 'echt vol' in therapie ging, knapte hij ook fysiek op. Hij maakte zich los van zijn moeder en leerde zijn eigen beslissingen nemen en fouten maken. Een moeilijke periode, die uiteindelijk wel geresulteerd heeft in een gezonde band tussen moeder en zoon.
Oorlogstrauma
Pas die laatste keer dat ze in therapie ging, werd bij Centrum '45 geconstateerd dat Mariannes trauma wel degelijk het gevolg is van de oorlog. "Door het oorlogstrauma van mijn moeder, liep ik ook een trauma op, en door mijn trauma kreeg Jesse weer psychische problemen." Ze schreef er een boek over: De oorlog van mijn moeder in mij.
Marianne ging spitten in het verleden, en hoorde van haar tante hoe traumatisch het kamp voor haar moeder was geweest. "Haar vader had kort voordat ze daarheen gingen, gezegd: zorg goed voor je moeder, broertje en twee zusjes. Dat had mijn moeder heel letterlijk genomen."
Gevaar voor eigen leven
"Ze nam daarvoor veel risico’s. Er was bijvoorbeeld weinig eten in het kamp, om wat extra’s te krijgen, werkte ze knetterhard. Als ze in de keuken werkte, dan smokkelde ze met gevaar voor eigen leven wat eten mee voor de anderen."
"Sieraden, die ze voordat ze naar het kamp gingen in knuffels hadden verstopt, verkocht ze door het prikkeldraad heen aan mensen buiten het kamp, in ruil voor bijvoorbeeld een kip. Op een gegeven moment werd ze gepakt en gaf ze een grote mond. Ze is toen door een groep Japanners op gruwelijke wijze misbruikt."
Bescherming
Het deed Marianne realiseren dat haar moeder wel degelijk van haar heeft gehouden. Dat ze er op haar manier alles aan deed om Marianne te beschermen voor de dingen die haar waren overkomen. "De manier waarop was verkeerd, maar ze deed wat ze kon."
Als Marianne een tweedegeneratieslachtoffer is, is Jesse dan een derdegeneratieslachtoffer? "Dat vind ik heel ingewikkeld", zegt hij. "Ik heb zeker wat van het trauma meegekregen, maar ik wil niet zeggen dat mijn problemen puur het gevolg waren van de oorlog."
"Ik heb natuurlijk ook andere dingen meegemaakt, zoals dat mijn vader op mijn 12de een hartinfarct kreeg en voor mijn ogen in elkaar zakte, en mijn eigen worsteling met mijn homoseksualiteit."
Niet eerlijk
"Daarnaast voelt het niet eerlijk tegenover de mensen die de oorlog echt hebben meegemaakt. Zij hebben een fysiek trauma, zijn fysiek mishandeld of gemarteld of jarenlang bang geweest dat ze vermoord zouden worden. Als ik mezelf een oorlogsslachtoffer zou noemen, dan zou dat geen recht doen aan het trauma dat zij hebben meegemaakt."
Wel is Jesse heel blij dat hij de kans heeft gekregen – en genomen – om samen met zijn moeder aan zijn 'restje trauma' te werken. "Ook al zijn mijn angsten niet helemaal voorbij, ik herken ze nu en kan er op een gezonde manier mee omgaan. Daarom ben ik ervan overtuigd dat ik het niet meer zal doorgeven aan mijn kinderen. Voor mijn familie stopt het hier, bij mij."