Geheime notulen: hoe de ministerraad steen en been klaagde over kritische Kamerleden

Het is 10 mei 2019, als staatssecretaris Menno Snel (Financiën) met een plan aanschuift in de ministerraad. Zijn ambtenaren vrezen dat hun bewindsman het politieke moeras wordt ingezogen, als een slepende kwestie niet wordt opgelost. Jarenlang vocht advocate Eva González Pérez voor een groep van 300 gedupeerde ouders, verbonden aan een gastouderbureau in Eindhoven. Bij hen was de toeslag voor kinderopvang in 2014 onrechtmatig stopgezet.

Ondanks een vernietigend rapport van de Nationale Ombudsman uit 2017 is er tot dat moment níets opgelost. Op het ministerie van Financiën zien ze inmiddels al scherper dat de problemen veel dieper zitten. Bij de ontspoorde fraudejacht en bij de alles-of-niets-benadering bij toeslagen: het terugvorderen van tienduizenden euro’s, over jaren, ook bij kleine fouten.

Grote politieke druk

Dit kan zo niet, zegt de staatssecretaris tegen zijn collega's. Er is – naar beproefd Haagse recept - een adviescommissie nodig om oplossingen te vinden. Menno Snel wil zijn collega's vast bijpraten, vanwege de grote politieke druk op het dossier over de problemen bij zijn dienst. Zoals hij later steeds steun zal blijven zoeken in de ministerraad. Hij heeft al een voorzitter op het oog – CDA-prominent Piet Hein Donner, maar CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt ligt nog dwars. Omtzigt wantrouwt de keuze voor de oud-minister en ex-vice-president van de Raad van State.

Die adviescommissie zal er toch komen. Snel deelt in de ministerraad zijn analyse. Zijn eigen Belastingdienst is de menselijke maat kwijt; Toeslagen hanteert de botte bijl bij het terugvorderen. De dienst zoekt en volgt een wel héél strikte interpretatie van de wet.

Volgens bronnen van RTL Nieuws valt de kwalificatie hardvochtig. In de ministerraad wordt vastgesteld dat de slachtoffers de meest kwetsbaren in de samenleving zijn. Mensen die toeslagen het meest nodig hebben en zich financieel het minst kunnen permitteren – zij hadden geen schijn van kans. Maar gedupeerden, zoals de ouders van het gastouderbureau in Eindhoven, moeten wachten. Dwanginvorderingen en inbeslagnames lopen door.

Crisis op Financiën

De zaak explodeert als Trouw en RTL Nieuws samen gaan publiceren over de toeslagenaffaire. De Belastingdienst heeft de tweede nationaliteit gericht uitgevraagd én gebruikt in de Eindhovense zaak, en in een lopend onderzoek van de Autoriteit Persoonsgegevens hierover gelogen.

In een volgende ministerraad, eind mei, zit het kabinet in de ontkenningsstand. Er wordt gesteld dat de dienst niet etnisch profileert. Wel wordt de vraag gesteld: waarom werd die informatie dan bijgehouden, terwijl dat helemaal niet mocht? Ook hier moet Donner maar naar kijken, stelt de ministerraad. Wat Donner niet zou doen.

Dan volgt een nieuwe onthulling: de zaak tegen het gastouderbureau in Eindhoven blijkt op drijfzand ter berusten. Er was geen bewijs dat het bureau fraudeerde, er is gerommeld met data, onjuiste, verouderde informatie is jarenlang misbruikt – en tegen gedupeerde ouders is jarenlang geprocedeerd. Brisant, omdat in dit dossier de Kamer al eerder onjuist geïnformeerd was. En omdat er jacht werd gemaakt op een klokkenluider. En omdat eerder al bleek dat de fiscus informatie voor rechters achterhield. Het is crisis op Financiën.

Na een crisisweek volgt in de ministerraad op 7 juni de erkenning dat het niet goed is gegaan. De Kamer is onjuist en onvolledig ingelicht. De Belastingdienst is eindeloos en redeloos doorgereden op hetzelfde spoor. De ministerraad wil een gebaar maken voor de groep van 300 gedupeerde ouders, waar Menno Snel mee gaat praten. Maar het is ingewikkeld. Want ja, precedentwerking in andere dossiers. In die ministerraad wordt duidelijk dat het kabinet niet van plan is om grote groepen te gaan compenseren.

'Overslaande brand'

In de ministerraad wordt gewaarschuwd voor een 'overslaande brand'. Niet alleen van Toeslagen naar de héle Belastingdienst, maar ook naar andere uitvoeringsorganisaties, waar soortgelijke problemen spelen. Minister Koolmees (Sociale Zaken) en minister-president Rutte worden nauw betrokken bij brieven die naar de Kamer gaan.

Want er kan precedentwerking ontstaan, voor de Belastingdienst, het UWV, maar ook daarbuiten. De ministers willen dit koste wat kost voorkomen. (Bij de Belastingdienst is dan al intern bekend dat tweede nationaliteit is gebruikt als 'indicatie' voor fraude en georganiseerd misbruik, maar dat zal pas ruim een jaar later worden gemeld aan de Kamer.)

Heftig, unfair en ongepast

Door het foutief informeren van de Kamer én het niet oplossen van problemen is de geest uit de fles. De Kamer is geïrriteerd en laat dat weten ook. Die irritatie is er ook in de ministerraad: de teneur in de notulen is dat geklaagd wordt over de parlementaire controle. Dat de Kamer doorvraagt naar nieuwe details, nieuwe problemen, andere gedupeerden en steeds meer: wie wist wat wanneer.

Op 14 juni 2019, als de fouten door Menno Snel zijn toegegeven, wordt in de ministerraad stoom afgeblazen over de Tweede Kamer, met name over Pieter Omtzigt. Kamerreacties worden omschreven als heftig, unfair en volstrekt ongepast, aldus bronnen.

Vooral het D66-smaldeel is gepikeerd omdat de integriteit van de toenmalig staatssecretaris in twijfel zou worden getrokken. De D66'ers krijgen steun van de VVD, waarna het CDA zich voegt. De ministerraad vindt dat er een einde moet komen aan aanvallen op de persoon. Ministers zeggen zelfs dat volksvertegenwoordigers het kabinetsbeleid voluit moeten steunen, en dat commentaar van Kamerleden in de toekomst zelfs minder scherp moet zijn.

Temperen van Omtzigt?

In een van de ministerraden waar de toeslagenaffaire werd besproken, zou CDA-leider Hoekstra hebben gezegd dat de CDA-top Omtzigt zou hebben geprobeerd te 'temperen', meldde NRC Handelsblad eerder. Een bron meldt RTL Nieuws dat Hoekstra toen zei: "We hebben geprobeerd de heer Omtzigt te sensibiliseren (tot rede te brengen, red.), maar dat is niet gelukt." 

In CDA-kring heet het dat Hoekstra het toen niet ging om de persoon Omtzigt, maar om onuitvoerbare eisen uit de Kamer. En dat de bewindsman zijn collega's in het kabinet steeds zou hebben voorgehouden: "Don’t shoot the messenger. Los het op."

Menno Snel en het kabinet zitten die zomer in het defensief. Er wordt in 2019 steeds geklaagd dat de Kamer ‘schuldigen’ wil aanwijzen, terwijl het volgens de ministerraad diezelfde Kamer was die vroeg om een harde fraudeaanpak. De bewindslieden mopperen dat de Kamer ministers steeds ter verantwoording roept voor incidenten bij uitvoeringsorganisaties, zoals nu bij Belastingdienst.

Profileringsdrift Kamerleden

Ministers en de staatssecretaris vinden het oneerlijk, omdat ze worden aangesproken op de erfenis van hun voorgangers. Steeds opnieuw gaat het in de ministerraad over Kamerleden, vaak over Omtzigt, maar ook over andere coalitie- en oppositiefracties, en hoe het kabinet de regie terug kan winnen. Er wordt in een van de ministerraden verzucht dat alle partijen Kamerleden hebben die zich in de kijker willen spelen: profileringsdrift. In de Kamer groeit ondertussen het ongenoegen dat geen open kaart wordt gespeeld.

Na nieuwe onthullingen van Trouw en RTL Nieuws– dat er waarschijnlijk meer slachtoffers zijn dan die 300 gedupeerde ouders, dat er vaker onrechtmatig is gehandeld – staat de ministerraad 12 juli 2019 uitgebreid stil bij de affaire. Opnieuw staat het voorkomen van precedentwerking op de agenda. De ministerraad wil alleen overgaan tot compensatie als dit enigszins kan worden beperkt, zo blijkt uit de notulen. De bewindslieden vrezen dat de Kamer de affaire zal aangrijpen om aandacht te vragen voor steeds weer nieuwe gedupeerden, in andere fraudezaken, en daarbuiten, zoals bij de huurtoeslag.

Gevecht om informatie

De maanden erna kenmerken zich door een permanent gevecht om informatie. De Kamer eist duidelijkheid, maar krijgt die niet. Wachten op Donner-I en Donner-II, wachten op het onderzoek van de Auditdienst Rijk, wachten op het onderzoek van de Autoriteit Persoonsgegevens. Op Financiën wordt duidelijk dat er veel meer mis is, ook in andere zaken, en dat er een risico is dat meer gedupeerden onnodig worden getroffen. In de Eindhovense zaak zijn dwanginvorderingen gestopt; in ander zaken lopen ze door.

Er volgen publicaties dat hoge topambtenaren de ontspoorde fraudejacht ruim baan gaven. In oktober ligt er een concept-rapport van Donner-I, dat de schade moet beperken. In de ministerraad van 18 oktober 2019 wordt dit concept omarmd. Maar dan blijkt dat Donner het huiswerk moet overdoen. De Raad van State oordeelt namelijk dat ook de schade na vijf jaar, na afgesloten juridische procedures, onder ogen moet worden gezien. En vergoed. Een opzienbarende uitspraak, die de deur openzet naar ruimere compensatie.

Uit een zwartboek van SP-Kamerlid Renske Leijten bleek al dat er veel meer groepen gedupeerden zijn. Maar de informatievoorziening aan de Kamer komt in de pauzestand. Ook documenten uit een Wob-procedure van RTL Nieuws en Trouw worden niet vrijgegeven, na afstemming in de ministerraad. Liever een boete, dan openheid nu.

Op 1 november schaart het kabinet zich achter het voorstel van Menno Snel, dat ambtelijk is afgestemd met Mark Rutte. Eerst het 'totaalbeeld', dan pas de stukken. In de ministerraad wordt gewaarschuwd voor de toorn van de Kamer, die wil weten hoeveel mensen gedupeerd zijn en met welke oplossingen het kabinet komt. Opnieuw wordt in die ministerraad heftig gediscussieerd over artikel 68 van de Grondwet; het inlichtingenrecht van het parlement.

Kabinet kiest ramkoers

In november 2019 verschijnt het eerste deelrapport van de commissie-Donner, en neemt het kabinet voorstellen voor compensatie voor de groep van 300 ouders over. Maar het kabinet dreigt alweer te worden ingehaald door nieuwe, pijnlijke ontwikkelingen.

Klokkenluider Pierre Niessen meldt dat de Belastingdienst veel vaker niet voldeed aan wet-en regelgeving en dat de rechtsbescherming van burgers veel vaker is geschonden. In de ministerraad wordt gewaarschuwd dat de Kamer ook dit zal willen reconstrueren en dat dat voorkomen moet worden. Het is beter om eventueel onderzoek in eigen hand te houden.

Het is de ministerraad van 15 november. Ook hier wordt weer geklaagd over Omtzigt, die wil dat verantwoordelijken voor de ontspoorde fraudejacht worden aangepakt. Er groeit bezorgdheid in het kabinet. Geconstateerd wordt dat de motie-Omtzigt c.s. (met VVD'er Helma Lodders en SP'er Renske Leijten), niet wordt uitgevoerd.

Het kabinet besluit om geen 'volledig feitenrelaas' te geven, ondanks dat een minister zich openlijk in de ministerraad afvraagt: kán dit eigenlijk wel, informatie weigeren waar Kamerbreed om wordt gevraagd? En de grondwet dan? Toch wordt besloten het niet te doen. Het kabinet kiest voor de ramkoers: geen tijdlijn, geen debat over individuele ambtenaren. De Tweede Kamer krijgt een nietszeggend 'stroomschema', zonder dat wordt vermeld dat in de ministerraad is afgesproken de Kamer niet volledig te informeren.

Tekenen bij het kruisje

Menno Snel overleeft begin december 2019 een Kamerdebat. Even later moet hij alsnog het veld ruimen. Nadat ouders zwartgelakte dossiers kregen toen zij wilden weten waarom zij waren aangepakt. En nadat bleek dat de informatievoorziening aan de Kamer op nog meer punten tekort schoot.

De toeslagenaffaire werd Chefsache. Minister Hoekstra moest aan de bak. En premier Rutte ook. In de Broodfabriek in Rijswijk hoorden zij begin 2020 de indringende, geëmotioneerde verhalen van gedupeerde ouders aan.

Uiteindelijk zal het kabinet in het voorjaar van 2020 kiezen voor een ruimere compensatie, voor meer groepen mensen, over een langere periode. Dat gebeurt als er een nieuwe staatssecretaris is, Alexandra van Huffelen en de ministerraad het tweede eindrapport van de commissie-Donner bespreekt.

Het kabinet vindt Donner-II te zuinig, en besluit tot meer ruimhartigheid. Dat gebeurt wel onder grote politieke druk. Kamerleden van de coalitiepartijen krijgen dan te horen dat ze moeten 'tekenen bij het kruisje' en dat er een streep moet worden gezet onder het dossier, zo blijkt uit de notulen van de ministerraad.

Meer compensatie

De volksvertegenwoordigers uit de coalitie krijgen geen ruimte meer vanuit het kabinet. Dit is het. Klaar. Het kabinet wil (dan nog) niet overgaan tot compensatie voor mensen die onterecht het stempel fraudeur kregen, of voor mensen die op zwarte lijsten van de Belastingdienst stonden, of voor andere problemen met toeslagen.

Pas als enkele maanden later doordringt dat het compensatiepakket geen meerderheid in de senaat zal halen, draait het kabinet op de valreep. Het is tegen de zomer van 2020 als Renske Leijten (SP) alsnog compensatie forceert voor mensen met het – onterechte – stempel fraudeur.

Weer een half jaar later, na het rapport Ongekend Onrecht, besluit het kabinet in december 2020 alsnog tot compensatie van 30.000 euro, voor grote groepen gedupeerde ouders. Bij het aftreden van het kabinet, in januari 2021, wordt een nieuwe politieke bestuurscultuur beloofd en worden veel documenten die de Kamer eerder niet kreeg, alsnog openbaar.

Voor 1 mei moeten alle gedupeerde ouders bericht krijgen of zij in aanmerking komen voor de 30.000 euro die in december, in crisisoverleg op het Catshuis, is toegezegd. Daarover heerst onder gedupeerden grote onrust. Voor velen volgt daarna nog een lange weg: een vergoeding voor de werkelijk schade die is aangericht.

Roel Schreinemachers, Stephan Koole en Pieter Klein