Meer dan 100 burgemeesters, wethouders en raadsleden in opspraak: 'Integriteit is een black box'

Oplichting, verduistering en het aannemen van giften, Peter Tielemans liet in zijn tijd als raadslid, centrummanager en wethouder in Helmond een spoor van onfrisse zaken achter. De rechtbank in Den Bosch was zonneklaar toen zij eind vorig jaar de voormalig wethouder veroordeelde tot een voorwaardelijke gevangenisstraf en het terugbetalen van 140.000 euro. 

Zo nam hij in het jaar van zijn aantreden als wethouder in 2010 namens zijn partij een donatie van 10.000 euro aan van een coffeeshop. Juist op dat moment was er in de gemeente discussie over het verlenen van een vergunning voor een tweede coffeeshop van dezelfde eigenaar. De partijrekening gebruikte Tielemans bovendien voor privébetalingen en hij lichtte de gemeente op door 32.500 euro naar een bevriende projectmanager over te maken zonder dat er ooit een project van de grond kwam.

Serie verhalen over integriteit gemeenten

RTL Nieuws onderzocht integriteitsschendingen bij Nederlandse gemeenten. Dit is het laatste deel van een serie. Waar we eerder vooral schreven over ambtenaren gaat dit artikel over misstanden bij het gemeentebestuur, de gemeenteraad, burgemeester en wethouders. Lees ook:

• Van wildplassen tot miljoenenfraude: ruim 900 gemeenteambtenaren in de fout
• Criminelen infiltreren gemeentehuis tientallen keren per jaar
• Gemeenten verzuimen misstanden als omkoping en fraude te registreren
• Zes ton weg én vals paspoort voor Belgische drugsbaron: gemeenten faalden telkens met screening
• Seks voor contract, hakenkruis van tape, plassen tegen auto: verdubbeling van gemeld ongewenst gedrag ambtenaren
• Hiervoor zijn ambtenaren in jouw gemeente op de vingers getikt

In opspraak

Het gebeurt niet vaak dat een gemeentebestuurder wordt veroordeeld voor misdragingen. Wel raakten sinds 2020 meer dan honderd wethouders, burgemeesters en raadsleden in opspraak vanwege mogelijke integriteitsschendingen, blijkt uit een inventarisatie van RTL Nieuws op basis van Woo-verzoeken en berichtgeving in lokale en regionale media. 

Het gaat om zeker 16 burgemeesters, 52 wethouders en 46 raadsleden. Zij raakten in opspraak vanwege bijvoorbeeld het wissen van appjes, corruptie, seksueel grensoverschrijdend gedrag, vriendjespolitiek, dubbele petten, scheldpartijen en nauwe contacten met extreme groeperingen. 

In veel gevallen leidde zo'n kwestie tot een vertrek, soms ook tot een veroordeling. In andere gevallen werd de soep minder heet gegeten en bleek uit onderzoek dat een bestuurder niets te verwijten viel. Op de kaart vind je een overzicht van gegronde, ongegronde en lopende kwesties waarbij een lokale politicus in opspraak raakte.

Tussen al die misstanden ligt ook criminele beïnvloeding op de loer. Bestuurlijke posities zijn daar kwetsbaar voor, blijkt uit een onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen uit 2017. De onderzoekers kregen signalen van infiltratie met een crimineel oogmerk uit een kwart van alle gemeenten. De infiltratie werd vooral gezien en vermoed bij raadsleden (48) en wethouders (27). Zeven keer was dat het geval bij een burgemeester.

Volgens universitair docent bestuurskunde Toon Kerkhoff van de Universiteit Leiden verwachten mensen van politieke ambtsdragers juist integer gedrag. Nog meer dan ambtenaren hebben zij een voorbeeldfunctie, maar bestuurlijke integriteit is een 'ondergeschoven kindje', stelt Kerkhoff. "Bewindspersonen moeten zichzelf inkaderen, en dat doen ze niet graag. Het ontbreken van de wil is een punt van zorg."

Landsmeer

Zo daalde de gevoelstemperatuur op het gemeentehuis van Landsmeer onder nul toen er meerdere klachten binnenkwamen over grensoverschrijdend gedrag van wethouder Marion Breij jegens ambtenaren. Er waren meldingen van kleinerend gedrag, schreeuwen, schelden en met de deuren slaan. Ambtenaren spraken van een onveilig werkklimaat.

Bovendien bleek dat Breij zich tegen een extern advies in toch had bemoeid met de ontwikkeling van een gebied waar ze zelf grond bezat. Hoewel ze de plannen rond dat gebied niet had beïnvloed, wekte ze 'volgens betrokkenen de schijn van belangenverstrengeling', aldus een extern onderzoeksbureau dat eind vorig jaar de aantijgingen onderzocht. 

Volgens Breijs voormalige collega-wethouder Erik Heinrich was de sfeer in het gemeentehuis om te snijden. "Iedereen liep er een beetje bedrukt bij met het idee: dit gaat mis, wanneer gaat de bom barsten?" Ambtenaren vertrokken of overwogen dat na aanvaringen. "Er zijn mensen die in zekere zin beschadigd zijn. Er zijn dingen gebeurd die je liever binnenskamers zou willen houden." Maar dat zou averechts werken, meent de voormalig wethouder. "Als zaken met een doek bedekt worden, dan leren we er ook niets van."

Voormalig wethouder Breij zegt in een reactie dat de aantijgingen niet kloppen. "Ik herken me in het geheel niet in de melding of het rapport." Ze benadrukt dat de schijn van belangenverstrengeling weliswaar in het rapport aan bod komt, maar niet officieel als integriteitsschending is aangemerkt.

Black Box

Leonie Heres onderzoekt bestuurlijke integriteit en is als bijzonder hoogleraar verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Zij stelt dat er al veel onderzoek is gedaan naar integriteit van ambtenaren, maar bij bestuurders is dat nauwelijks het geval. "Het is een soort black box. Heel veel weten we nu niet. Het bewustzijn lijkt iets toe te nemen, maar schiet ook geregeld nog tekort."

Zo hebben sommige gemeenten de protocollen over hoe ze omgaan met integriteitskwesties niet goed op orde en is het vertrouwelijk bespreken van dilemma's niet altijd gemakkelijk, stelt Heres. 

Terugkeer na veroordeling

"De verhoudingen in het lokale bestuur zijn niet vergelijkbaar met die tussen werkgever en werknemer. Een raadslid heeft een mandaat van kiezers en kun je niet zomaar ontslaan bijvoorbeeld. De burgemeester is hoeder van de integriteit, maar tegelijkertijd is hij voor zijn positie afhankelijk van de raad. Bovendien kunnen er politieke overwegingen zijn om zaken wel of juist niet voor het voetlicht te brengen."

Het maakt dat iedereen op een andere manier omgaat met integriteit. Zo zag de gemeente Roermond in 2022 geen bezwaren om de eerder voor corruptie en verkiezingsfraude veroordeelde Jos van Rey opnieuw als wethouder aan te stellen. En ook op andere plekken in het land konden raadsleden of wethouders na integriteitsschendingen terugkeren.

Hoogleraar criminologie Hans Nelen van Maastricht University zet er grote vraagtekens bij. "Iedereen verdient een tweede kans maar dat betekent nog niet dat iedereen weer de kans moet krijgen om een belangrijke post in het openbaar bestuur te bekleden."

"Het is een teken aan de wand dat we het allemaal niet zo belangrijk lijken te vinden dat een wethouder die tot aan de Hoge Raad veroordeeld is voor corruptie gewoon weer in dezelfde functie kan worden geïnstalleerd. Dat getuigt van morele onverschilligheid. Als je ondermijning wilt voorkomen en ambtelijke en bestuurlijke integriteit echt serieus neemt, is dat een slecht signaal."

'Vermijd iedere schijn'

Volgens hoogleraar integriteit Rob van Eijbergen van de Vrije Universiteit Amsterdam moet elke schijn van belangenverstrengeling worden vermeden. "In Amerika kun je misschien wel president worden terwijl je in de cel zit. Maar voor het vertrouwen van burgers in de overheid is het natuurlijk absoluut niet goed."

"Ik word wel eens door wethouders gebeld over dat de gemeente zaken wil doen met een goed bouwbedrijf van een familielid en dat ze alles netjes volgens de regels willen doen. Maar dan zeg ik: het gaat er hier niet om dat jullie ervan overtuigd zijn dat alles netjes gaat, het gaat om de buitenwereld die de schijn van belangenverstrengeling kan zien. Die moet je gewoon vermijden."

Verantwoording

Voor dit onderzoek is geput uit het resultaat van Woo-verzoeken bij alle gemeenten naar gemelde integriteitsschendingen tussen 2020 en 2022. Dat is aangevuld met kwesties die de onderzoeksredactie van RTL Nieuws tegenkwam in regionale media, maar niet naar boven zijn gekomen vanuit het Woo-verzoek. Ook is geput uit rechtbankvonnissen en websites van gemeenten en gemeenteraden.

Niet elke kwestie is bewezen of gegrond verklaard. Sommige meldingen of klachten bleken na onderzoek ongegrond. Soms is er geen onderzoek gedaan of loopt dat nog. En soms lijkt het erop dat integriteitsonderzoeken gebruikt worden om onderlinge vetes uit te vechten. Omdat de betrokkenen ook in die gevallen in opspraak zijn geraakt en dat effect heeft (gehad) op omgangsvormen en de bestuurscultuur, zijn ook deze zaken meegenomen.