Zo halen we de perverse prikkels uit ons belastingstelsel

Van elke honderd euro die in Nederland wordt verdiend, vloeit er veertig euro naar de schatkist. Maar de manier waarop dat is geregeld, zorgt voor allerlei verstoringen en perverse prikkels, vinden de Rotterdamse hoogleraren economie Bas Jacobs en Sijbren Cnossen.

Zij verzochten 29 economen uit binnen- en buitenland om met verbeteringen te komen. Dat leverde een boek op met aanbevelingen (zie grijs kader onderaan) dat ze vandaag in Den Haag overhandigen aan staatssecretaris Menno Snel van Financiën. Daarna volgt een debat met de woordvoerders Financiën van een aantal politieke partijen.

'Tweeschijvenstelsel helpt niets'

"Ons huidige stelsel kent een aantal aanzienlijke problemen en die willen we oplossen", zegt Jacobs, die pleit voor een neutraler, eenvoudiger en vooral doelmatiger belastingstelsel. "Omdat je verschillende vormen van vermogen anders belast krijg je verstoringen in de manier waarop mensen sparen, beleggen en bijvoorbeeld investeren in een onderneming. Het lokt ook belastingarbitrage uit: het verschuiven van geld om minder belasting te betalen."

Over het algemeen belast Nederland volgens hem lage inkomens te veel, terwijl de middengroepen er juist relatief goed vanaf komen. De versnelde overgang van drie naar twee belastingschijven bij de inkomstenbelasting vanaf 2020 helpt daar weinig bij, zegt Jacobs. "De nadruk op het aantal schijven is fout. Het draait juist om de eenvoud waarmee het belastbaar inkomen kan worden vastgesteld. Als je dat eenmaal hebt, kun je prima werken met meerdere schijven."

'Draaien aan de knopjes'

Toch is er al kritiek op het plan. Econoom en politicoloog Robin Fransman, die niet meewerkte aan het boek, is blij dat zijn collega-economen de problemen in kaart brengen, maar twijfelt aan de aangedragen oplossingen. "Sommige voorstellen uit het boek kunnen werkelijkheid worden, maar ik betwijfel of ze de problemen echt oplossen."

Daarnaast vindt Fransman dat het boek de fundamentele vragen niet behandelt, door zijn focus op het aanpakken van verstoringen. "Het blijft draaien aan knopjes." Hij pleit daarom voor een meer radicale aanpak.

"We moeten af van het principe van een overheid die ons maar blijft micromanagen", zegt hij. "Er is geen algehele visie op zaken als wonen, werken, pensioenen en de maakbaarheid van de samenleving. Als je dat hebt, kan je pas een belastingstelsel bouwen dat daar recht aan doet."

In de ogen van Fransman onderschatten veel mensen hoe erg het gesteld is met het huidige belastingstelsel in Nederland: "Het stelsel is oneerlijk voor burgers en onuitvoerbaar voor de Belastingdienst."

Kritiek zwelt aan

Het verklaart waarom de kritiek op het huidige belastingstelsel aanzwelt. Zowel onder belastingbetalers als onder politici in Brussel groeit de overtuiging dat het Nederlandse belastingstelsel niet deugt.

Pijnpunten zijn onder meer de slepende toeslagenaffaire, de groeiende belastingkloof tussen een- en tweeverdieners, de vele brievenbusfirma's en de Nederlandse rol in de race to the bottom tussen landen die alsmaar minder vennootschapsbelasting vragen om multinationals te lokken.

Al zijn er ook verzachtende omstandigheden. Een belastingstelsel is noodgedwongen altijd in beweging doordat de maatschappij verandert. Zo verdwenen in Nederland in het verleden bijvoorbeeld de beursbelasting en de kapitaalbelasting en kwamen er nieuwe belastingen bij, zoals de wettelijke heffingen op CO2 en roken, en de bankenbelasting, die na de financiële crisis werd ingevoerd.

Fraudejacht

Momenteel ligt het toeslagensysteem onder vuur, mede door de buitensporige fraudejacht van de Belastingdienst waardoor duizenden ouders ten onrechte in de financiële problemen raakten.

Op dit punt heeft hoogleraar Bas Jacobs een sterke mening, los van de voorstellen uit het boek. "Je moet af van het systeem van vooraf uitkeren en dan controleren", zegt hij. "Draai dat om en bundel de administratie van alle toeslagen op één punt zodat je maar één keer gegevens hoeft aan te leveren en maar één aanspreekpunt hebt."

Ook moeten we volgens hem stoppen met het stellen van harde inkomens- en vermogenseisen. "Nu verlies je, als je een euro te veel verdient, in een keer je hele toeslag. Een glijdende schaal lost dat op: dus hoe meer inkomen, hoe minder toeslag."

Geen toeslagen

Daar sluit Fransman zich bij aan. Zij het met opnieuw dezelfde kanttekening. "De fundamentele vraag is: hoe komt het dat mensen niet gewoon hun eigen geld kunnen verdienen en overal een toeslag voor moeten krijgen?"

Juist dat laatste zou in zijn ogen moeten veranderen, mede door een stevige verhoging van het minimumloon. "Voor de invoering van het toeslagensysteem in 2006 hadden we los van de huursubsidie helemaal geen toeslagen."

Het huidige systeem 'knevelt' de samenleving, besluit hij. "Het is echt een drama. Mensen gaan bijvoorbeeld niet ondernemen of beginnen niet aan hun derde kind, omdat de kinderopvangtoeslag voor hen ontoereikend is."

Zeven verstoringen die het boek benoemt

De auteurs in het boek 'Ontwerp voor een beter belastingstelsel' wijzen op veel verstoringen die moeten worden aangepakt. We lichten er samen met hoogleraar Jacobs zeven uit.

1. Belast verschillende vormen van kapitaalinkomen uit sparen, beleggen, pensioen, eigen huis en onderneming gelijk. Dit voorkomt dat mensen geld gaan verschuiven tussen bijvoorbeeld box 2 en box 3 om minder belasting te hoeven betalen (belastingarbitrage).

2. Stop met het overdreven fiscaal stimuleren van tweeverdieners. Hierdoor is weliswaar de arbeidsparticipatie vergroot, maar zijn ook de inkomensverschillen tussen huishoudens met een- en tweeverdieners zeer sterk opgelopen. Zo zeer, dat de baten van hogere arbeidsparticipatie intussen lager zijn dan de maatschappelijke kosten van grotere inkomensongelijkheid.

3. Verminder de fiscale voordelen voor zzp'ers. De zelfstandigenaftrek, mkb-vrijstelling en vaak ook de startersaftrek zijn zo riant dat Nederland een ongekend aandeel zelfstandigen kent vergeleken met andere landen. Veel zzp'ers verlagen hun uurloon vanwege deze fiscale voordelen om vaker te worden ingehuurd, terwijl de markt er eigenlijk voor moet zorgen dat zij meer beloond worden vanwege het hogere inkomensrisico dat zij lopen.

4. Maak internationale afspraken over vennootschapsbelasting. Dit voorkomt winstverschuiving en concurrentie tussen landen die hun belastingen hierdoor stap voor stap verlagen zodat multinationals steeds minder belasting betalen en dus uiteindelijk alle landen minder belasting ophalen.

5. Verminder het fiscaal subsidiëren van schulden. Doordat bijvoorbeeld hypotheken en bedrijfsleningen overal aftrekbaar zijn, draait de economie te veel op schuld. In plaats van dat ondernemers geld in hun eigen bedrijf stoppen, worden schulden fiscaal gesubsidieerd en daarmee wordt de gehele economie te gevoelig voor conjuncturele schommelingen.

6. Beprijs alle schade van CO2-uitstoot op dezelfde manier en schaf subsidies op fossiele brandstof af. Bij voorkeur in internationaal verband om verplaatsing van bedrijven te voorkomen. Dat kan via emissierechten (ETS) of via een koolstofbelasting in sectoren die niet onder het ETS vallen.

7. Schaf de btw-vrijstellingen zo veel mogelijk af. Deze vrijstellingen, voor bijvoorbeeld het onderwijs, de zorg en de financiële sector, verstoren zowel het consumptiegedrag als het productieproces. Instellingen kunnen btw zelf niet verrekenen omdat ze zelf niet btw-plichtig zijn en het gevolg is dat ze bijvoorbeeld hun administratie, catering en IT zelf gaan organiseren.