Oud-informateur over uitgelekte notitie Ollongren: 'Bizar, zo informeel als het gaat'

Een week geleden werden Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) aangesteld om als verkenners te onderzoeken welke kabinetten er mogelijk zijn. Vol goede moed gingen ze in gesprek met alle fractievoorzitters, maar een week later maakte een pijnlijke blunder al een einde aan hun periode als verkenner.

"Ik vind het bizar allemaal", zegt oud PvdA-politicus Klaas de Vries. Hij heeft een lange staat van dienst in de politiek, onder andere als Kamerlid, minister en informateur voor twee kabinetten, en hij vindt het onbegrijpelijk dat in deze vroege fase van de formatie zo over mensen wordt gesproken. "Het is een beetje alsof het bestuur van een studentenvereniging wordt geformeerd, zo informeel als het gaat."

Vooral de aantekening over de nummer 2 van het CDA, Pieter Omtzigt, maakt veel los. Er staat letterlijk: 'positie Omtzigt, functie elders'. Ook wordt in de aantekeningen gerept van een mogelijke kabinetspositie voor CDA-leider Wopke Hoekstra. Ook houden de 'linkse partijen elkaar niet echt vast', aldus het document. Verder is een meerderheid in de Eerste Kamer voor geen enkele partij 'echt een must'.

Pijnlijk

De tekst over Omtzigt is pijnlijk om het CDA-Kamerlid zeer populair is onder kiezers en veel voorkeurstemmen kreeg, maar moeilijk ligt binnen zijn partij. Daar wordt hij als lastig ervaren, ook door de CDA-bewindslieden die in het vorige kabinet zaten. Er zou de afgelopen dagen sprake zijn geweest van een fluistercampagne binnen het CDA tegen Omtzigt, waarin uitgebreid werd gespeculeerd over de geestelijke gesteldheid van het Kamerlid.

Dat de verkenners de toekomst van een Kamerlid behandelen, wordt als vreemd ervaren. Het is niet gebruikelijk dat het zo vroeg in de formatie al over specifieke mensen en posities gaat.

Wat doet een verkenner?

Als er na verkiezingen behoefte is aan een verkennende fase, waarin wordt gekeken welke coalities mogelijk zijn, dan worden een of meerdere verkenners aangesteld. De verkenners spreken met alle fractievoorzitters en rapporteren aan de Tweede Kamer welke coalities volgens hen de meeste kans van slagen hebben.

Vervolgens gaat een informateur proberen om een specifieke coalitie te onderzoeken. Als de onderhandelingen succesvol zijn, komt er een regeerakkoord en neemt de formateur (bijna altijd de nieuwe minister-president) het stokje over. De formateur is verantwoordelijk voor het verdelen van de posten van ministers en staatsecretarissen.

Belangrijke vraag is dan ook van wie de opmerkingen kwamen. Die dag waren de gesprekken met Mark Rutte en Sigrid Kaag gepland, maar het is niet duidelijk wie dit allemaal gezegd heeft. Waren de aantekeningen een gespreksverslag van de verkenners met politici? Of waren het voorbereidende aantekeningen van de verkenners? Rutte heeft in ieder geval al ontkend dat hij of Kaag iets gezegd hebben over Omtzigt:

Onderhandelen kan niet in het openbaar

Volgens De Vries is de kunst van een formatie om het allemaal ordelijk te laten verlopen, daarbij moet je soms vrij kunnen onderhandelen. "Dat je in vertrouwen met groot aantal partijen spreekt en ruimte zoekt, dat vind ik vrij normaal. Dat kun je niet in het openbaar doen." Het is dan alleen wel belangrijk dat het achter de schermen netjes verloopt. "Je moet jezelf achteraf kunnen legitimeren door de zuiverheid van het proces. Dat is hier misgegaan."

Het lijkt hem dan ook geen goede oplossing om de formatie voortaan een stuk meer in de openbaarheid te laten plaatsvinden. "Dan krijgen mensen de neiging om alleen nog maar een hun eigen posities vast te houden en wordt de ruimte om te bewegen heel klein", zegt hij. Dat zou de kans op een succesvolle formatie heel klein maken.

Formatie ligt op zijn gat 

Voor de formatie is het geblunder met de aantekeningen in ieder geval heel slecht geweest, zegt politiek verslaggever Roel Schreinemachers. "Nu het vertrouwen zo is beschadigd is het lastig door te gaan alsof er niets is gebeurd. De nieuwe verkenners Koolmees (D66) en Van Ark (VVD) wilden met een schone lei beginnen, maar zolang niet duidelijk is wie er achter de notities zit over de positie van Omtzigt, blijft er wantrouwen bestaan tussen de partijen."

Er komt op aandringen van de Tweede Kamer een debat over de formatie, en Kamervoorzitter Arib heeft om een zo volledig mogelijk verslag van de verkenning tot nu toe gevraagd. "Dat zal antwoord moeten geven op die ene prangende vraag: komen de aantekeningen over de positie van Omtzigt van een van de partijleiders of van de verkenners zelf, of hun ambtelijke ondersteuning?", zegt Schreinemachers.

"Zolang die vraag niet is beantwoord zal de kwestie als een donkere wolk boven de formatie blijven hangen", gaat hij verder. "VVD-leider Rutte riep gisteravond nog op om snel weer aan de slag te gaan. En voegde er aan toe dat niemand uitleg zou gaan geven. Maar veel partijen dachten daar anders over en vonden het ondenkbaar dat verder zou worden verkend voordat dit was opgehelderd."

Klaas de Vries denkt dat de nieuwe verkenners hun positie slim moeten kiezen om weer goed verder te kunnen. "Als er het gevoel is dat mensen niet te vertrouwen zijn, dan heb je een probleem. Maar die twee nieuwe verkenners zullen dat wel door hebben", zegt hij. "Zij moeten zich nuchter opstellen. Gewoon de mogelijkheden in kaart brengen en het daarbij houden. Dan blijft het overzichtelijk."