Geldzorgen veroorzaken stress én soms mentale problemen: 'Raak niet in paniek'

"De effecten van geldproblemen op de psychische gezondheid van mensen is erg groot”, zegt financieel psycholoog Anne Abbenes. Ze heeft verschillende onderzoeken gedaan naar de psychische gezondheid van mensen met geldzorgen. "Vanaf de crisis in 2008 zijn mensen jarenlang gemonitord. Van deze en eerdere onderzoeken weten we dat mensen met aanhoudende geldzorgen sneller met psychische problemen te maken krijgen."

Druk of stress?

Er is volgens Abbenes een verschil tussen financiële druk (bijvoorbeeld een tijdje slapeloze nachten hebben vanwege hoogoplopende rekeningen) en financiële stress. "Bij dit laatste kun je veel rekeningen voor langere tijd niet meer betalen. Deze stress kan zorgen voor een verzwakt immuunsysteem, verhoogde bloeddruk, ontstekingen in het lichaam of psychische klachten."

Daarnaast is er een verhoogde kans op depressiviteit en angststoornissen, zegt Abbenes. "De kans op stoornissen wordt groter, dat is een stap verder dan psychische of mentale klachten. Bij jongeren kan het leiden tot een verlaagd zelfbeeld. Op het moment dat de schulden zijn afgelost, zijn de gezondheidsproblemen niet verdwenen. Dit is heel heftig, we mogen het niet onderschatten."

Gebrek aan controle

Hoe langer de situatie duurt waarin de prijzen onbetaalbaar blijven en de geldzorgen toenemen, hoe heftiger de gevolgen voor je gezondheid. "De kern van de stress zit vooral in het gebrek aan controle over de situatie, zoals de aanhoudende hoge energieprijzen. Hier valt gewoon niet tegenop te plannen. Geld wat er niet is, kun je niet uitgeven. Daarom hebben de kabinetsplannen om maatregelen pas in januari te laten ingaan, een negatief effect op de gezondheid en kost het de maatschappij uiteindelijk meer geld."

Het effect van financiële problemen op de mentale en lichamelijke gezondheid is dus groot. Maar we gaan allemaal anders met geldzorgen om. Dit heeft er volgens Abbenes vooral mee te maken hoe je in je jeugd geleerd hebt met geld om te gaan. "Dit zijn onbewuste overtuigingen, ontstaan door hoe je ouders zich financieel gedroegen, maar impactvolle gebeurtenissen uit het verleden spelen ook mee. Wat je opa en oma hebben gedaan, kan generaties lang doorspelen."

Emotionele overstroming

Bij een geldcrisis of een dreiging daarop, ontstaat een emotionele overstroming in je brein en raak je in een overlevingsstand. Hierdoor gaan mensen vaak extreem reageren: de ene gaat gokken, de andere geeft juist helemaal niets meer uit, weer een ander heeft een 'nu kan het nog, dus lang leve de lol'-houding. "Het is relevant om je af te vragen hoe vroeger in de familie met geld werd omgegaan en hoe jij daar nu op reageert."

Zodra je iets overkomt wat geldstress geeft, is het volgens Abbenes een goed idee om je af te vragen wat je eerste neiging is om te doen; je zorgen wegdrinken, gokken, in je bed kruipen? "Vaak bevriezen mensen nadat ze slecht financieel nieuws te horen hebben gekregen. Die stress heeft tijd nodig om te zakken, dus slaap er een nachtje over en bedenk dan: wat zou mij helpen om uit deze situatie te komen?"

Wat volgens Abbenes kan helpen is het 'worst case scenario' uit te denken. Wat is het ergste wat er kan gebeuren? Je kunt je rekening niet betalen. En dan? Dan kun je je huur of hypotheek niet meer betalen. En dan? Dan moet je bij je ouders gaan wonen. "Uiteindelijk beseft jouw brein dat je niet doodgaat en kom je uit de verlammende overlevingsstand. Dan kun je rustig gaan zitten om een uitgaveplan te maken."

Wat kan er nog wel?

Noem het alsjeblieft geen budgetplan, want dat heeft volgens Abbenes hetzelfde effect als een dieet. "Eten en geld stimuleert hetzelfde gebied in je hersenen. Bij een dieet denken mensen vaak aan beperkingen: de lekkere dingen mogen niet. Zo werkt het bij een budgetplan ook. Bij een uitgaveplan kijk je naar wat wel kan. Dat helpt beter."

Daarnaast helpt het om de financiële moeilijkheden met vrienden en familie te bespreken. "Het kan iedereen overkomen. De ene krijgt financiële problemen na een scheiding, de ander na het overlijden van een partner. Nu overkomt het veel mensen tegelijkertijd vanwege de hoge energierekeningen. Er is veel herkenning en het kan daarom helpen om eerlijk tegen je vrienden te zeggen dat grote uitgaven nu even niet gaan. Daardoor wordt de schaamte minder en krijg je het besef dat het normaal is hoe je je voelt."

'We moeten alert zijn'

Moeilijk aflosbare schulden kunnen leiden tot depressie, angsten, alcoholproblemen en andere psychische aandoeningen, blijkt ook uit een grootschalig bevolkingsonderzoek dat het Trimbos-Instituut in 2021 publiceerde. Na drie jaar hebben mentaal gezonde mensen met moeilijk aflosbare schulden drie keer meer kans op psychische aandoeningen dan mensen zonder geldzorgen. Mensen die al een psychische aandoening hadden voordat de schulden ontstonden, herstellen slechter. Na drie jaar hebben ze vier keer meer kans nog steeds een psychische aandoening te hebben dan mensen zonder diepe schulden. Het gaat om depressiestoornissen, angststoornissen en middelenverslaving, is in het onderzoek te lezen.

"Daarnaast moeten we niet vergeten dat in een financiële crisis de suïcidecijfers kunnen toenemen", zegt onderzoeker bij het Trimbos-Instituut Derek de Beurs. Tijdens de recessie in 2008 is het aantal suïcides met 5 procent per jaar toegenomen. "Nu zijn er ook veel faillissementen en financiële zorgen. Dat zijn voorspellers van psychische problemen. Daarom moeten we goed letten op de mensen om ons heen, in het bijzonder op mannen van middelbare leeftijd in financiële problemen. Deze groep is dan extra kwetsbaar."

Bron: Trimbos-Instituut

Piekermomenten en slaapproblemen

Ook Lidewy Hendriks, psycholoog bij MIND Korrelatie, merkt in de gesprekken met cliënten een toename van stressgerelateerde klachten door financiële problemen. "Er zijn uiteraard verschillende soorten stress en klachten, afhankelijk van de grootte van de problemen."

Allereerst zijn er mensen die nog geen problemen hebben, maar door de vele media-aandacht verwachten dat hun spaarpotje binnenkort ook op zal zijn. "Hier kunnen piekermomenten en slaapproblemen door ontstaan. Het kan helpen om niet in doemscenario’s te denken of in paniek te raken door wat allemaal geschreven wordt en de verhalen van anderen, maar de feiten voor jezelf op een rijtje te zetten. Wat zijn de risico’s die je zelf loopt? Hoe reëel zijn die? Hoe ver kan het gaan? Als je veel piekert en daardoor slecht slaapt, is het belangrijk de momenten dat je piekert naar vaste korte momenten op de dag te zetten. Op die momenten kun je je op de financiën concentreren. Andere momenten zijn er voor leukere dingen."

Panieksituaties

Dan is er een groep mensen met zulke hoge rekeningen dat ze aan hun taks zitten en er panieksituaties ontstaan. "Het is de truc om dan niet in paniek te raken en die energie om te zetten in een oplossend vermogen: moet toch de auto de deur uit? Kun je met de bus naar je werk?"

Ook kunnen ontspanningsoefeningen helpen. "Net als – en dit klinkt misschien cliché – leuke dingen doen. Probeer ervoor te zorgen dat je niet te ver boven het optimale stressniveau uitkomt, waarop je nog goed kunt functioneren en helder kunt denken. Dat heb je juist nodig om creatief oplossingen te kunnen bedenken."

Verdriet, boosheid of frustratie

Voor de groep die het echt zwaar heeft en alles is kwijtgeraakt, past Hendriks een methode toe die gericht is op rouw. "Mensen voelen verdriet, boosheid of frustratie. Het is superzwaar om met het verlies van huis en haard om te gaan, want de feiten kun je niet veranderen en dat slaat vaak terug op het zelfbeeld. Goede begeleiding en ondersteuning van het verwerken van de verliezen, kan dan helpen en is belangrijk om depressie of andere langer durende psychische problemen te voorkomen."