Hulpmiddel huisartsen vol met stereotypen: 'Dit werkt foute diagnoses in de hand'

In de richtlijn staan opmerkingen als: 'Sommige moslims geloven dat gezondheid een gunst van Allah is en dat daar verder niet veel aan te doen valt'. Of: 'Niet-westerse culturen maken vaak geen onderscheid tussen lichaam en geest'. De richtlijn, uitgegeven door het Nederlands Huisartsen Genootschap, is bedoeld om huisartsen op weg te helpen, maar doet soms het tegenovergestelde.

De richtlijn waar het om gaat heeft de titel Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten (SOLK) en kan worden geraadpleegd als er bij klachten geen duidelijke, lichamelijke oorzaak is aan te wijzen.

"Met het gebruik van de richtlijn SOLK kunnen patiënten onterecht die diagnose krijgen", stelt gezondheidswetenschapper Charifa Zemouri. Ook andere experts die RTL Nieuws sprak, benoemen dit. Zemouri stuitte op de richtlijn toen ze zelf onderzoek deed naar gezondheidsdiscriminatie.

Verkeerde informatie

"Dit kan erg gevaarlijk zijn. Zorgverleners, zoals huisartsen, maken gebruik van dit soort richtlijnen. Als zij (al vanaf de opleiding) verkeerde informatie krijgen wat is gebaseerd op institutioneel racisme, kan dit leiden tot verschil in behandeling voor patiënten met en zonder migratieachtergrond en zo dus gezondheidsverschillen in stand houden of faciliteren."

Dennis Hooijberg is huisarts in Wijk aan Zee en kent de richtlijn ook. "Ik heb de richtlijn natuurlijk in het verleden weleens gelezen. Maar nu ik er opnieuw op werd gewezen, vond ik dat deze veel vooroordelen bevatte en erg generaliserend was." 

Een richtlijn wordt gezien als de hoogste bewijslast binnen de geneeskunde, legt Hooijberg uit. "Die dient dan feitelijk te zijn en dus te kloppen. Dat is hier naar mijn mening niet het geval. De richtlijn is gebaseerd op wetenschappelijke artikelen maar die zijn hopeloos verouderd en bevatten voor zover ik kan beoordelen ook geen diversiteit in de gebruikte onderzoeken." 

Minder goede zorg

Hooijberg denkt dat deze richtlijn in het ergste geval kan leiden tot minder goede zorg voor mensen met een biculturele achtergrond. "Als iemand dit institutioneel racisme noemt, snap ik dat wel. Het is heel stereotyperend. Als je als huisarts deze richtlijn volgt, en dat is wel de bedoeling, dan kan het ertoe leiden dat bijvoorbeeld een Marokkaanse Nederlander niet goed geholpen wordt en de verkeerde diagnose wordt gesteld."

Wat is SOLK?

De diagnose SOLK kan worden gesteld wanneer iemand voor een langere periode lichamelijke klachten ervaart die niet goed te verklaren zijn door een ziekte of lichamelijke oorzaak. Ook kan het zijn dat een patiënt wel een duidelijke oorzaak heeft voor het hebben van klachten, maar dat het onduidelijk is waarom de klachten zo heftig zijn.

Deze klachten kunnen dan worden toegeschreven aan de ziekte SOLK. Veelvoorkomende klachten zijn buikpijn, ernstige vermoeidheid of hartkloppingen. 

Mensen die vaak gebukt gaan onder spanning en hoge druk kunnen bijvoorbeeld klachten oplopen die verband houden met SOLK. Maar het kan ook zijn dat klachten heftiger worden naarmate iemand zich er meer zorgen over maakt.

Volgens Hooijberg is het vooral problematisch omdat huisartsen vaak niet veel handvatten hebben. "We moeten de inschatting vaak doen op basis van de verhalen van de patiënt. Zo'n richtlijn dient ons te ondersteunen. SOLK is een heel moeilijk ziektebeeld om te herkennen. Als je deze beweringen uit de richtlijn meeneemt in je spreekuur en je neemt niet de moeite om te luisteren naar het verhaal van de patiënt, kun je sneller geneigd zijn om de klachten toe te wijzen aan SOLK zonder eerst verder te kijken."

"Ik heb het idee dat de NHG in de richtlijn probeert te zeggen dat je moet kijken naar de persoon die tegenover je zit", zegt Hooijberg. "Maar de generaliserende passages dragen daar niet aan bij. Als de vooroordelen uit de richtlijn gehaald kunnen worden, is deze al een stuk inclusiever."

Reactie Nederlands Huisartsen Genootschap

Het NHG laat in een reactie aan RTL Nieuws weten dat zij zich bij de ontwikkeling van dergelijke richtlijnen altijd baseren op wetenschappelijk onderzoek. In deze richtlijn zijn volgens de NHG verschillen tussen bepaalde groepen opgenomen omdat die relevant werden geacht.

Het NHG geeft aan dat de gebruikte informatie voor deze richtlijn inmiddels achterhaald is. "Het is helder dat deze teksten herzien moeten worden. Dit zal het komende jaar dan ook gebeuren, zoals we de richtlijnen ook herzien op andere actuele thema’s zoals duurzaamheid."

De richtlijn waar het in dit artikel over gaat, stamt uit 2013 en is hier te vinden. 

Update: Het NHG heeft laten weten dat de richtlijn is aangepast. De nieuwe versie is hier te vinden.

Zemouri kent de reactie van het NHG zoals hierboven beschreven. "Er bestaat geen wetenschappelijk onderzoek dat stelt dat je mensen zo generaliserend weg moet zetten. Deze informatie is dus niet achterhaald, maar bestaat gewoon niet. Wel is er bewijs dat verschillende groepen zich inderdaad anders kunnen uitdrukken over hun klachten. Maar hoe zij die data interpreteren is vervolgens heel generaliserend en ongenuanceerd", zegt de medisch onderzoeker.

"Het gaat hier dus niet om of de wetenschap achter deze richtlijn achterhaald is of niet", zegt Zemouri. "Het gaat erom dat de NHG bepaalde subgroepen afzet tegen de westerse norm en dit dan neerzet in hun richtlijn alsof dit voor iedereen of voor velen uit die groep geldt."

3-0 achter

Een patiënt met een andere afkomst dan de Nederlandse staat dan bij sommige artsen met 3-0 achter, stelt Zemouri. "Omdat de richtlijn vertelt dat patiënten met een niet-westerse achtergrond 'minder' zijn. Zie je het al voor je? Anders benaderd worden alleen maar omdat de wieg van je ouders of die van jou buiten Europa lag?"

In 2020 maakten we deze reportage over zorgmedewerkers die racisme op hun werk ervaren:

Ook universitair docent (Universiteit van Amsterdam) Alana Helberg-Proctor ziet problemen in de huidige opzet van de richtlijn. Helberg-Proctor doet onderzoek naar hoe er wordt omgegaan met etniciteit in de geneeskunde en zorg.

"Het grootste risico is dat huisartsen, ondersteund door deze richtlijn, denken dat ze een patiënt op basis van culturele stereotypen kennen en daarop gaan handelen", zegt Helberg-Proctor. "Iedere patiënt is een individu en daarom anders. Door mensen met bijvoorbeeld een Marokkaanse afkomst neer te zetten als een groep, verlies je dat individuele aspect."

Nuance

"Als je kijkt naar het onderzoek waarnaar wordt verwezen dan zie je dat de vergaarde kennis daarin erg genuanceerd wordt gebracht met inachtneming van de complexiteit van etniciteit. In de richtlijn wordt die kennis gereduceerd tot een cultureel stereotype", zegt Helberg-Proctor.

Maar volgens de universitair docent is het niet alleen mogelijk schadelijk voor de korte termijn. "Als je als bicultureel persoon daar keer op keer zit met een huisarts die jou continu aanspreekt op je culturele achtergrond, dan kan ik me goed voorstellen dat je besluit een andere huisarts op te zoeken of misschien zelfs zorg gaat mijden. Als je als persoon continu te maken krijgt met stereotypes, kun je ook een verstoorde verhouding krijgen tussen patiënten en het Nederlandse zorgsysteem."

Goedbedoeld

Toch besluit Helberg-Proctor met een positieve noot: "Het is er misschien niet vanaf te lezen, maar het is positief en goedbedoeld dat dit soort dingen zijn opgenomen in de richtlijn. In sommige richtlijnen staat helemaal niets over diversiteit, dat is ook niet wenselijk. Er zijn gelukkig veel mensen die willen dat de zorg beter aansluit bij het individu. Maar er is nog een flinke weg te gaan om de zorg echt inclusief te maken en los te komen van schadelijke stereotypen."

Oproep

Heb jij iets meegemaakt in de zorg, waarbij je vanwege een biculturele achtergrond of vanwege je huidskleur minder goed geholpen kon worden? En wil je dat verhaal met ons delen? Dat kan via onderzoek@rtl.nl. 

Meer weten over gezondheidsverschillen in Nederland? 

Er is in 2022 veel onderzoek gedaan naar gezondheidsverschillen en ongelijkheid in de Nederlandse zorg. 

• In maart kwam landelijk expertisecentrum Pharos met een rapport dat laat zien dat patiënten en cliënten met een migratieachtergrond niet altijd dezelfde behandeling krijgen als die zonder migratieachtergrond.
• Ook bij de presentatie van het programma van de Landelijk Coördinator tegen Discriminatie en Racisme komt dit naar voren.
• De Raad voor de Samenleving presenteerde een essay waarin de raad waarschuwt dat bij onvoldoende aandacht voor diversiteit en de risico's daarvan gezondheidsverschillen en ongewenste gezondheidseffecten zullen toenemen.
• Charifa Zemouri onderzocht discriminatie in de zorg voor Statera (wetenschappelijk instituut van Denk). Lees hier het rapport.