Slavernijexcuses: hoe een historisch besluit leidde tot chaos, verwarring en woede
Premier Rutte biedt maandag in Den Haag excuses aan voor het Nederlandse slavernijverleden, ondanks verzet van vooral de VVD-ministers. Zij waren eigenlijk tegen, maar werden onder druk gezet door coalitiepartners. Betrokken ministeries werkten niet goed samen, zo blijkt uit een reconstructie van een rommelig besluit. Ná maandag is het de beurt aan de koning, zo voorspellen betrokkenen.
De politieke redactie van RTL Nieuws sprak met verschillende bronnen in Den Haag. Over één ding is iedereen het eens: toen het nieuws uitlekte, begonnen de problemen.
Excuses gelekt, problemen beginnen
Verbijsterd waren ze, de betrokken ambtenaren en de politieke leiding van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Op 3 november bracht RTL Nieuws dat het kabinet excuses zou aanbieden voor het slavernijverleden, plus 200 miljoen euro beschikbaar stelt voor een speciaal 'bewustwordingsfonds'.
Ambtenaren hadden hun best gedaan om alles geheim te houden. In gesprekken op de Caribische eilanden, in gesprekken met betrokkenen in Nederland, in gesprekken tijdens de ministerraad was steeds benadrukt: houd het vertrouwelijk. Een nieuwsbericht van 12 september van persbureau Bloomberg werd stevig ontkend in Den Haag. En nu lag het hele plan op straat.
De rapen waren helemaal gaar toen drie weken later, via de NOS, uitlekte dat de excuses op maandag 19 december zouden worden uitgesproken. Volgens de NOS zouden ook zeven bewindslieden op de Antilliaanse eilanden en in Suriname de excuses uitspreken. Dat is nooit de bedoeling geweest, zeggen betrokkenen nu. De bewindslieden zouden slechts een toelichting geven.
"Pas na dat lekken zijn de zaken misgegaan", vertelt een betrokkene. "Iedereen moest details uit de media vernemen. Dat heeft voor veel ruis en reuring gezorgd. Het werd een sneeuwbal die niet meer te stoppen was."
Hét besluit: de ommezwaai van de VVD
Dat is extra pijnlijk voor de meest betrokken minister, Hanke Bruins Slot van Binnenlandse Zaken (BZK). Al sinds de zomer heeft ze zich ingezet om het kabinet zover te krijgen om excuses te maken. Dat lukt, ook de VVD-bewindspersonen stemmen in. Verrassend. De liberalen waren jarenlang tegen slavernijexcuses.
De ommezwaai van de VVD kwam dan ook niet zomaar tot stand. In het kabinet moesten de bewindslieden van coalitiepartners D66, CDA en CU alle zeilen bijzetten om de liberale collega's te laten instemmen met het maken van excuus, aldus een ingewijde. "Pas toen het klip en klaar 3 tegen 1 was, ging de VVD om. Ook Rutte zag het heel lang niet zitten en vond excuus maken onzin."
In kleine kring benadrukt Rutte dat hij zelf anders is gaan denken. Dat kwam door de veranderende zwartepietdiscussie en de gewelddadige dood van George Floyd in de Verenigde Staten, die leidde tot de Black Lives Matter-protesten. Maar ook door een debat tijdens de Algemene Beschouwingen in 2021.
Rutte vertelde dat hij worstelde met excuses. Zowel D66-fractievoorzitter Rob Jetten als BIJ1-Kamerlid Sylvana Simons hield een gloedvol betoog. Simons vertelde over haar familiegeschiedenis, de 'oma van mijn moeder' die tot slaaf was gemaakt. 'Stof tot nadenken', aldus de premier toen.
De betrokkenheid van de premier
Ook al is Rutte betrokken bij het besluit, hij coördineert de uitvoering niet. Het ministerie van Binnenlandse Zaken leidt, en dus niet Ruttes eigen Algemene Zaken. "AZ was niet van A tot Z betrokken", aldus een hooggeplaatste bron. Het leidt tot strubbelingen, concluderen betrokkenen.
Ook over de locatie waar het maken van het excuus zou plaatsvinden, ontstaat discussie, vertelt een betrokkene. "Want ze hadden op AZ bedacht dat Rutte dat excuus in het Mauritshuis zou gaan maken. Een plek die er zonder slavernij niet eens was geweest. Dat verzin je toch niet!"
Of de bewuste datum, 19 december 2022. "Die datum is gekozen omdat daar nog een gaatje in Ruttes agenda zat. Dat is de enige reden", aldus een bron. Elke keuze is omstreden, zegt een ander. "Wat we ook zouden doen, er is altijd commentaar en kritiek. 1 juni was te laat, 1 januari een raar moment."
De rol van Weerwind
Naast Rutte krijgt een andere bewindspersoon een nadrukkelijke rol. Franc Weerwind, minister van Rechtsbescherming, D66'er en nazaat van totslaafgemaakten.
Zijn geschiedenis maakt indruk in de ministerraad. Hij houdt een indrukwekkende speech bij de Keti Koti-herdenking in juli. Eigenlijk zou Justitieminister Dilan Yesilgoz de speech geven, maar zij doet een stap opzij. Weerwind vertelt over zijn voorouders op een suikerplantage en hij haalt zanger en activist Sam Cooke aan. 'A change is gonna come'.
Maar dit najaar komt Weerwind in een storm van kritiek terecht. Híj is de beoogde minister om in Suriname een toelichting te geven op excuses. Surinaamse belangenorganisaties vinden het belachelijk als Weerwind, zelf een nazaat, excuses aanbiedt of dat gaat toelichten.
Achter de schermen heeft niemand goed nagedacht over Weerwinds rol in Suriname. Het is 'chaos', een 'Peppi en Kokki-organisatie', aldus een bron. Bij vragen wijzen ministeries naar elkaar. Binnenlandse Zaken verwijst naar Buitenlandse Zaken; daar komt geen helderheid.
Het team van Weerwind zoekt contact met de ambassade in Paramaribo. Weten zij misschien iets? Maar ook de post in Paramaribo is 'enigszins overvallen', zegt een bron. "Er was geen plan en geen locatie."
Weerwinds rol in Suriname is inmiddels 'compleet afgeschaald', zegt een ingewijde. Maandag zit hij in 'een praktisch zaaltje in een hotel'. Daar kijkt Weerwind met Surinamers naar de toespraak van Rutte in Nederland en praat hij met aanwezigen.
Wie heeft de regie?
Het gedoe rond Weerwind en de woede van Surinaamse organisaties is een smet op de excuses. Het kabinet oogt overvallen te zijn door alle kritiek. Waar is de regie? Strakke Haagse coördinatie ontbreekt.
Minister Bruins Slot is coördinerend minister. Volgens bronnen was de Surinaamse woede minder geweest als Bruins Slot wat eerder en beter had gecommuniceerd. Het is niet de 'natuurlijke reflex van BZK om gevoelens in het buitenland mee te nemen', ziet een ervaren insider.
Als laatste redmiddel wordt besloten om Sigrid Kaag naar Paramaribo te vliegen. Zij moet de plooien gladstrijken. Niet in de rol als minister van Financiën, maar als eerste vicepremier van het kabinet. Als Rutte geen verplichtingen had bij een EU-top in Brussel, was hij zelf gegaan. Het valt Haagse ingewijden op dat Wopke Hoekstra, toch minister van Buitenlandse Zaken en verantwoordelijk voor relaties met andere landen, geen grote rol opeist.
De suggestie dat Suriname overvallen is door het hele excusesplan, vindt men in Den Haag onterecht. Rutte heeft in september het land bezocht. Hij heeft in zijn speech gehint op excuses en gesprekken gevoerd over het slavernijverleden. Op 1 december is een memo naar het Surinaamse ministerie van Buitenlandse Zaken gegaan. Daarin stond het voornemen tot excuses.
Binnenlandse Zaken heeft vooral gefocust op het Caribisch gebied. Dat hóórt ook bij dat ministerie, onder de directie Koninkrijksrelaties. Staatssecretaris Van Huffelen (Koninkrijksrelaties) had op de eilanden al een eigen Catshuissessie georganiseerd om de bestuurders te informeren. Dat is volgens een ingewijde waarschijnlijk de reden dat de Antillianen minder heftig reageren dan de Surinamers.
De indruk die is ontstaan dat de Catshuissessies van deze en vorige week in paniek zijn georganiseerd, klopt ook niet. Die waren al in oktober in de agenda gepland – vòòr het uitlekken en de massale kritiek.
Ruimte voor de koning
De hoop is vooral dat ná maandag de rust terugkeert. Betrokkenen benadrukken: aanstaande maandag is een eerste stap in een proces dat lang gaat duren. Een aantal organisaties in Suriname wil graag excuses van de koning.
In Den Haag wil niemand nu officieel bevestigen dat de koning ook excuses gaat aanbieden. Maar de stap van Rutte maakt de weg wél vrij, geven betrokkenen toe.
Als de ergste onrust voorbij is en de politieke discussie hiermee afgesloten is, kunnen andere hoofdrolspelers naar voren stappen, zo valt te horen. De koning dus. De eerste mogelijkheid is de reis van het koninklijk paar naar het Caribisch gebied eind januari. Maar waarschijnlijker is op 1 juli, tijdens Keti Koti.
Eerst het kabinet, dan de koning: zo ging het ook bij de excuses voor het geweld in Indonesië. Het is te hopen voor koning Willem-Alexander dat hij de historische stap kan zetten met minder organisatorische chaos, Haags gekissebis en woedende nazaten.