Hoe de stikstofbrief uit Brussel leidde tot paniek en onrust in Den Haag
Een brief van de Europese Commissie veroorzaakte vorige week commotie en onrust in politiek Den Haag. Van de top van het kabinet tot de landbouwsector: iedereen reageerde woedend. Wat gebeurde achter de schermen precies? Een reconstructie van onze politieke redactie.
Op 10 februari stuurt stikstofminister Christianne van der Wal een hele stapel stikstofplannen naar de Tweede Kamer. Ze kondigt een regeling voor piekbelasters aan. Boeren en bedrijven die veel stikstof uitstoten, krijgen een aanbod om te verduurzamen, te verhuizen of te stoppen. Die ruimte wordt gebruikt voor zogenaamde 'PAS-melders'. Dat zijn boeren die eerst geen vergunning nodig hadden, maar nu wel, vanwege een uitspraak van de Raad van State.
Europese afspraken
Het is gebruikelijk dat ook de Europese Commissie wordt geïnformeerd, want Brussel is er aan alle kanten bij betrokken. Zo moet Nederland zich houden aan Europese natuurafspraken. Dat valt onder de Litouwse Eurocommissaris Sinkevičius (Milieu). Daarnaast moet Brussel toestemming geven voor de, in de woorden van Van der Wal, 'woest aantrekkelijke' uitkoopregelingen. De regelingen stuiten mogelijk op bezwaren vanwege de strengere Europese staatssteunregels. Die goedkeuring valt onder de Deense Eurocommissaris Vestager (Mededinging).
Van der Wal stuurt op 14 februari een brief aan Sinkevičius met een samenvatting van haar plannen. De commissie probeert brieven van lidstaten normaal binnen zes weken te beantwoorden. Op dinsdag 21 maart tekent Sinkevičius zijn antwoordbrief digitaal. Vervolgens gaat de Engelstalige brief naar de afdeling vertaling, om elke lidstaat in de eigen taal te beantwoorden.
Van der Wal in Brussel
Op dinsdag 28 maart is minister Van der Wal hoogstpersoonlijk in Brussel. Ze heeft onder meer een gesprek met topambtenaar Diederik Samsom, maar niet met Eurocommissaris Sinkevičius. Oud-PvdA-leider Samsom werkt als kabinetschef voor Eurocommissaris Timmermans (Klimaat).
In het gesprek over stikstof vertelt Van der Wal dat er aanvullende vragen over de uitkoopregelingen zijn gekomen van Vestagers ambtenaren. Samsom adviseert die zorgen bij Vestager neer te leggen, omdat hij zich niet mag bemoeien met staatssteun en mededinging vanwege de strenge regels. Samsom is op dat moment niet op de hoogte van de brief van Sinkevičius, die bijna wordt verzonden.
De inmiddels vertaalde brief van Sinkevičius wordt 28 maart officieel verzonden aan de Nederlandse permanente vertegenwoordiging in Brussel. 's Avonds laat wordt de brief van Brussel naar Den Haag doorgestuurd. Van der Wal ontvangt de brief van Sinkevičius op 29 maart om 11.30 uur in haar mailbox. Ze ziet hem pas ’s avonds, want ze is de hele dag op werkbezoek.
Stevige waarschuwing
Deze brief leest als een stevige waarschuwing van Brussel aan Den Haag. De Europese Commissie hamert op waakzaamheid: stikstofreductie is van essentieel belang, natuur mag niet verslechteren en aangetaste natuur moet volledig herstellen. De toon van de brief is formeel, maar er kan geen onduidelijkheid bestaan over de boodschap: Nederland moet tempo maken met de uitvoering van de stikstofafspraken, en niet vertragen.
De Eurocommissaris noemt het essentieel dat de stikstofuitstoot in Nederland volgens plan verminderd wordt, en zegt dat de commissie erop zal blijven toezien dat Nederland maatregelen neemt.
Legalisering PAS-melders
Sinkevičius wijst er in de brief bovendien op dat het gebruik van staatssteun om de uitstoot te verminderen er niet toe mag leiden dat op een andere plek juist meer uitstoot legaal wordt. Dat lijkt te gaan over de voorgenomen legalisering van de PAS-melders. Het is nog niet zeker of Brussel instemt met de regeling vanuit Den Haag.
Nadat Van der Wal de brief heeft ontvangen, wordt het antwoord van Sinkevičius verder verspreid. De brief belandt bij verschillende betrokken ministeries en zodoende bij een aantal betrokkenen in het stikstofdossier.
Brief uitgelekt
Donderdagmiddag krijgt RTL Nieuws de brief in handen. "Vanwege bronbescherming doen wij nooit uitspraken wáár de brief vandaan komt", zegt Fons Lambie, chef van de politieke redactie. "Wel kunnen onze lezers en kijkers de garantie hebben: wij publiceren nooit één brief van één bron. Voor publicatie verifiëren we of de brief echt is, of de inhoud klopt en bellen met betrokken ministeries en Kamerleden om duidelijk te krijgen wat de politieke impact is."
En die impact blijkt groot. Op 30 maart, om 17.09 uur, publiceert RTL Nieuws. Het leidt onmiddellijk tot onrust in Den Haag. Die avond heeft de top van het kabinet – premier Rutte, de drie vicepremiers en een aantal betrokken ministers – een extra overleg ingelast. Het lastigste discussiepunt: stikstof.
Die middag is de sfeer in Den Haag al gespannen. Bij regeringspartijen is men zenuwachtig. Partijen vertrouwen elkaar niet helemaal. Veel ogen zijn gericht op Kaag en Hoekstra, of zij het eens kunnen worden over een formulering over stikstof.
Onrust en paniek
De publicatie van de brief van de Europese Commissie versterkt de onrust. De brief is dan breed verspreid in Den Haag, bij veel betrokkenen in het stikstofdossier. Zowel bij verschillende ministeries als bij regeringspartijen. Maar niet bij iedereen. Ook niet in de top van het kabinet.
Onmiddellijk vliegen de verdachtmakingen over en weer. In VVD- en CDA-kringen leeft het idee dat voorstanders van een snelle stikstofaanpak proberen hun gelijk te halen en het cruciale kabinetsoverleg onder druk te zetten. Anderen zien in het lek een 'anti-EU-streek', een poging om Brussel de schuld te geven van de Nederlandse politieke problemen. Bij pro-Europese partijen als D66 leeft de vrees dat de stikstofdiscussie kan werken als een aanjager voor anti-EU-sentimenten. Het wantrouwen tussen regeringspartijen is groot.
De brief leidt tot grote irritatie in de top van kabinet. Probeert Brussel hier het coalitieoverleg te beïnvloeden? Het ministerie van Landbouw worstelt vooral met de inhoud. De brief staat vol aansporingen tot een snelle stikstof-reductie. Sinkevičius schrijft zelfs dat ingenomen vergunningen niet voor andere stikstof-uitstoters mogen worden gebruikt en hij wil dat de stikstofwaarden in geen enkel natuurgebied worden overschreden. Dit gaat heel ver, is de conclusie in Den Haag.
Duimen vergelijken
In coalitiepartij CDA is aan het begin van de avond zelfs iets van lichte paniek te merken. Een CDA’er vraagt RTL Nieuws om bewijs van de brief. RTL beschikt over een zelfgemaakte foto van de brief en appt de foto naar de CDA'er. Even later twittert een journalist van De Telegraaf de foto van RTL, inclusief de duim van een RTL-medewerker. De bewuste duim leidt tot een Haagse speurtocht: ambtenaren van het ministerie van Landbouw vergelijken elkaars duimen om te zien of ze het lek zo kunnen vinden.
Verschillende Kamerleden hebben twijfels bij de gelekte brief. "Ik vind het een heel rare brief", zegt BBB-leider Van der Plas, die zich afvraagt of hij wel echt is. Onafhankelijk Kamerlid Pieter Omtzigt dient 's avonds een informatieverzoek in bij de Europese Commissie en stelt Kamervragen waarom de brief niet op officieel briefpapier is afgedrukt.
Digitale handtekening
Online gonst het van de complottheorieën. Op Twitter, Facebook en in whatsappgroepen wordt getwijfeld aan de echtheid van de brief. Sinkevičius heeft de brief ondertekend op 21 maart, maar de Nederlandse vertaling van 28 maart lekt als eerste uit. De verklaring: Sinkevičius gaf op de 21ste akkoord en na vertaling werd de brief op de 28ste verstuurd met een digitale handtekening van de Eurocommissaris
Sinkevičius reageert vrijdagochtend in de Volkskrant. Hij ontkent ongevraagde bemoeienis met het Nederlandse beleid, in een poging de Haagse woede te dempen.
Rond het middaguur haalt de leider van de Europese Volkspartij (EVP) uit naar Eurocommissaris Sinkevičius. Het CDA is onderdeel van de EVP. Weber is net zo woedend als de Nederlandse christendemocraten.
'Geen handige actie'
Inmiddels wordt in Brussel erkend dat Sinkevičius fout zat. 'Zeer ongelukkig', 'heel stom', 'geen handige actie', erkennen bronnen bij de Europese Commissie. Als een inhoudelijke brief op zo'n gevoelig moment wordt verstuurd zonder rekening te houden met de actuele ontwikkelingen, zet dat de verhouding tussen Den Haag en Brussel onnodig onder druk. Bij de Europese Commissie wordt afgesproken dat team-Sinkevičius voortaan 'beter zal coördineren' en 'afstemmen' voordat brieven worden verzonden. Er wordt tegengesproken dat Sinkevičius onder curatele staat, zoals sommigen in Den Haag beweren.
Vrijdagavond heeft de top van het kabinet een tijdelijk stikstof-compromis bedacht. Voorlopig gaat het stikstofbeleid door, maar het CDA wil op termijn heronderhandelen, als duidelijk is wat de provincies en een eventueel landbouwakkoord precies willen. Minister Van der Wal heeft nog geen inhoudelijke reactie gegeven op de brief van Eurocommissaris Sinkevičius.