Waarom de coup in Niger wereldwijde gevolgen kan hebben

"Het is een klap voor het Westen", zegt Afrika-correspondent Sophie van Leeuwen. In praktische zin heeft vooral Frankrijk, de voormalig kolonisator, veel te verliezen. Het land is voor haar kernenergie enorm afhankelijk van uranium uit Niger. "Maar het is vooral een groot verlies van invloed in de regio", voegt Van Leeuwen toe. Want Niger is een belangrijke (militaire) uitvalsbasis voor de internationale gemeenschap.

De Europese Unie zal generaal Abdourahamane Tchiani, die de coup pleegde, niet erkennen als nieuwe autoriteit. Dat heeft de hoge buitenlandvertegenwoordiger Josep Borrell gezegd. De EU heeft voorlopig ook alle financiële hulp aan het land stopgezet en met onmiddellijke ingang de samenwerking op het gebied van veiligheid beëindigd.

"Het was in Niger al wel onrustig, maar een soort van stabiel", zegt Mirjam de Bruijn, hoogleraar Afrikanistiek aan de Universiteit Leiden. "Vanuit Niger konden de Fransen en de EU de regio militair controleren. Als dat wegvalt, dan vind ik dat best wel eng."

De Bruijn is nog voorzichtig in haar bewoording. "Ik ben nog niet helemaal overtuigd van die staatsgreep. President Bazoum heeft zijn ontslag nog niet getekend." Als hij inderdaad de macht verliest, kunnen de gevolgen groot zijn. "Al eerder zijn de Fransen weggestuurd uit Burkina Faso en Mali. Het is de vraag hoe het zich nu in Niger gaat ontwikkelen."

Golf van staatsgrepen

In de vorige eeuw vonden er regelmatig staatsgrepen plaats op het Afrikaanse continent. Het afgelopen decennium leek dat minder te worden, maar sinds 2020 is er een nieuwe golf, vooral in Centraal- en West-Afrika.

Hoewel elke staatsgreep een eigen oorzaak heeft, is er wel een overkoepelende factor die de instabiliteit van de regio verklaart. "Wat je nu ziet komt ook omdat er onvrede is over de oude koloniale macht", zegt Van Leeuwen. De slechte economische situatie is olie op het vuur en zorgt ervoor dat de vlam op meerdere plekken kan ontsteken. "West-Afrika is klaar met Frankrijk. Dat is echt het sentiment dat je merkt in deze landen. Frankrijk heeft hen niet veel gebracht, ook niet na de onafhankelijkheid."

Voor veel mensen voelt het alsof ze nooit echt gedekoloniseerd zijn, de invloed van Frankrijk is namelijk nog steeds enorm. De winst die Franse bedrijven maken, vloeit het land uit. "Feit is dat de mensen in deze regio weinig profijt hebben gehad van hun grondstoffen, maar dat komt ook door corruptie", zegt Van Leeuwen. 

Russische propaganda

De slechte situatie wordt gekoppeld aan de invloed van het Westen en dus richt de regio zich steeds meer een andere kant op, zoals bijvoorbeeld op Rusland. Ook De Bruijn ziet deze ontwikkeling. "Het is een ingewikkeld spel dat er gespeeld wordt. Het sentiment is heel duidelijk: de kolonisator moet gaan, de Franse vlag wordt verbrand", is wat De Bruijn ziet op sociale media.

De Bruijn heeft onderzoek gedaan naar de rol van Twitter in de opstanden in Sahel-landen. Volgens haar is het niet ondenkbaar dat Rusland het anti-Franse sentiment de wereld in helpt, of in ieder geval flink aanwakkert. "We hebben het niet direct kunnen traceren naar plekken in Rusland. Maar de Russen hebben de overheden wel geholpen in hoe je social media gebruikt. En er hoeven maar een paar populaire influencers te zijn met een anti-Franse en pro-Russische boodschap en de bevolking pakt dat op."

Nuance 

Leiders, of coupplegers, maken hier vervolgens dankbaar gebruik van. "Ze zoeken naar een reden waarom het slecht gaat. Daarnaast ís het ook zo dat mensen boos zijn op Frankrijk en vinden dat het Westen te veel in eigen belang heeft gehandeld", zegt De Bruijn. "Maar het is niet ook weer niet zo dat de Russische vlag nu overal wappert in Mali en Tsjaad."

De Russische invloed is dus (nog) niet zo zichtbaar, maar zeker wel aanwezig en groeiend. "Dat gaat natuurlijk over grondstoffen", zegt Van Leeuwen. "Dat gaat om goud, uranium, of bijvoorbeeld alles wat je nodig hebt om een elektrische auto te maken." Poetin doet tegelijkertijd allerlei beloften. Deze week nog op de Rusland-Afrika-top in Sint-Petersburg: van gratis graan tot militaire samenwerking. Poetin moest wel, want volgens Van Leeuwen zijn veel Afrikaanse leiders boos vanwege het opzeggen van de graandeal. "Ze zeggen: we hebben geen eten meer, het is onbetaalbaar geworden. Doe er wat aan."

En het is niet alleen Poetin die steeds meer aanwezig is in deze Afrikaanse landen. Ook Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin was aanwezig op de Rusland-Afrika-top. "Het is ook gewoon een verdienmodel", zegt Van Leeuwen. "Het gaat niet alleen om invloed op militair gebied, maar ook om de exploitatie van mijnen en van grondstoffen." Het geld wat daarmee verdiend wordt, kan Wagner vervolgens weer gebruiken om de paramilitaire activiteiten te bekostigen.

Dat Wagner het niet al te nauw neemt met mensenrechten is geen verrassing. Het Amerikaanse CBS News bracht onder andere verhalen over massamoorden en verkrachtingen in de Centraal Afrikaanse Republiek, om vervolgens controle te nemen over de goudmijnen. Ook in Mali worden groepen die gelinkt zijn aan Wagner beschuldigd van moord, martelingen en beroving van burgers.

In de Sahel-regio zijn meerdere jihadistische groepen actief. Wagner belooft overheden in de Sahel te helpen deze groepen te bestrijden, iets wat voorheen juist ook gedaan werd door Europese en Amerikaanse militairen. "Als nu ook die uitvalsbasis in Niger wegvalt, dan krijg je een regio waar relatief zwakke legers, gesterkt door een paar duizend Russen, die jihadisten gaan bestrijden", zegt De Bruijn. "Ik zie het niet gebeuren dat hen dat lukt. En wat voor wereld krijgen we dan? Een waarin jihadistische groepen sterker worden, en dat is ook voor Europa geen goed nieuws."

Migratie naar de EU

Naast dat Niger rijk is aan grondstoffen en het een bondgenoot was voor het Westen als het gaat om de bestrijding van terroristische groepen, is het land ook een belangrijke speler in de migratiedeals. Niger wordt gezien als de poort naar Noord-Afrika. Op hun weg naar Tunesië en Libië komen veel migranten door het land. De afgelopen jaren zijn er allerlei samenwerkingen aangegaan op gebied van migratie in ruil voor economische steun. 

"Het is natuurlijk nog afwachten in hoeverre Niger die deals nu nog zal nakomen. We hebben eerder gezien hoe Poetin via Belarus de migratiedeuren naar Europa opende en daarmee de EU destabiliseerde. Dat kan in Niger ook gebeuren." Van Leeuwen benadrukt dat we hier in Nederland niet van de ene op de andere dag iets van zullen merken, maar mogelijk wel op de lange termijn. "Eigenlijk hangt alles met elkaar samen. Er is enorme inflatie, onbetaalbaar voedsel, steeds meer onrust, droogte door klimaatverandering. De VN waarschuwt dat migratie hierdoor enorm zal toenemen."

De coup in Niger kan dus desastreuse gevolgen wereldwijd hebben, maar, we moeten ook zeker niet de gevolgen in het land zelf vergeten, vindt De Bruijn. "Straks hebben wij geen toegang meer tot deze landen. Ik zeg niet dat wij nu altijd alles zo goed gedaan hebben, maar deze landen in de handen van Rusland achterlaten lijkt me ook geen goed idee. Voor een deel is dat neokoloniaal, maar het is ook menselijk. Dat we zorgen voor een deel van de wereld waar het minder goed gaat dan bij ons."