Russen monddood, maar met deze poppetjes protesteren ze toch tegen de oorlog

Op de Instagramfoto staat een vrouw bij een hek, ergens in Rusland. Ze draagt een rode jas en een geel sjaaltje. In haar handen heeft ze een spandoek, met daarop de tekst: 'Oorlog is gruwelijk. Stop!' Als de vrouw van vlees en bloed was geweest, was ze waarschijnlijk al lang opgepakt door de Russische politie. Maar juist om dat te voorkomen is ze een poppetje, gemaakt van klei.

Op het Instagramaccount @malenkiy_piket (Russisch voor 'klein protest') staan al 1200 foto's van dit soort kleipoppetjes, die protesteren tegen de oorlog in Oekraïne. Ze tonen de onvrede die Russische burgers zelf niet mogen uiten. In het begin van de oorlog gingen sommige Russen nog zelf de straat op, maar die protesten werden hard neergeslagen.

'Niet alle Russen vóór Poetin'

Dat zag de beheerder van het account, een kunstenaar uit Sint-Petersburg, met eigen ogen toen hij op de dag van de Russische invasie in Oekraïne naar een demonstratie ging in zijn woonplaats. Demonstranten werden er geslagen en gearresteerd. Hij realiseerde zich dat hij op een andere manier moest proberen iets bij te dragen. "Niet alle Russen zijn vóór Poetin", zegt hij tegen the New York Times. "We weten hoe Russische media dit gewoon overslaan, hoe ze alles wegknippen dat laat zien dat mensen tegen de oorlog zijn.”

De kunstenaar maakte de kleipoppetjes eerst zelf, maar riep ook anderen op om hem foto's toe te sturen. Nu ontvangt hij naar eigen zeggen soms wel zestig foto's per dag. De meeste zijn gemaakt door Russen, maar hij ontvangt ook veel foto's uit Oekraïne en andere landen.

Geen oorlog, geen vis

Op veel van de spandoeken die de poppetjes vasthouden staat een Russische of Engelse slogan. Andere kleipoppen houden een leeg, wit bord vast. Daarmee gingen Russen ook de straat op tijdens de eerste maanden van de oorlog. De lege borden staan symbool voor het gebrek aan vrijheid van meningsuiting in Rusland.

Weer andere spandoeken tonen een vis met een rood kruis erdoor. Dat is een symbool geworden tegen de oorlog nadat een vrouw vorig jaar met graffiti de Russische woorden 'нет в***e' schreef. Ze werd opgepakt omdat er volgens de politie 'нет война' moest staan op de plek van de sterretjes, wat 'geen oorlog' betekent. Maar de vrouw zei zelf dat er het woord 'вобла' moest staan, een vis die Russen eten met bier of wodka.

Meer repressie, minder protest

Ondertussen vinden demonstraties steeds minder vaak plaats in Rusland. Vooral in de eerste weken van de oorlog (eind februari 2022) en nadat Poetin een gedeeltelijke mobilisatie aankondigde (in september 2022), gingen mensen de straat op. Nu gebeurt dat in veel mindere mate.

Dat komt onder andere doordat protesten steeds harder worden neergeslagen. "De repressie is op alle fronten enorm toegenomen sinds het begin van de oorlog", zegt Hans van Koningsbrugge, hoogleraar geschiedenis en politiek van Rusland aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Wie gaat er nog protesteren als je om het minste en geringste al voor vijf jaar de cel in kan vliegen?"

Bovendien zijn veel Russen inmiddels gevlucht - onder wie mensen die tegen de oorlog zijn. Het is volgens Van Koningsbrugge lastig te zeggen om hoeveel mensen het gaat die Rusland zijn ontvlucht, 'maar de brede schatting is tussen de 600.000 en één miljoen'.

Onderdeel van de repressie is de 'volledige staatscontrole' op media-uitingen, voegt Van Koningsbrugge toe. "In de grote steden, waar ze veel meer gewend zijn aan het internet en daardoor soms andere dingen te zien krijgen dan de staatspropaganda, leeft het anti-oorlogssentiment veel meer."

Hoe wijdverbreid het anti-oorlogssentiment echt is, is echter lastig te zeggen. "Door de toenemende repressie zien we in feite een herleving van de oude Sovjet-traditie: mensen vertellen op straat niet wat ze denken, maar bewaren dat voor aan de keukentafel", legt Van Koningsbrugge uit. "Wat mensen écht denken, weet je niet."

Door de repressie nemen creatieve, originele manieren van protest juist toe, waar de kleipoppetjes een voorbeeld van zijn. Maar werken dat soort acties? "Het is heel moedig en het geeft uiting aan gevoelens over de oorlog, maar toch vermoed ik van niet", zegt Van Koningsbrugge voorzichtig. "Ik denk dat er iets zwaarders voor nodig is om mensen collectief in actie te laten komen."

Daarvoor moet de onvrede onder de bevolking over de sociaaleconomische situatie eerst een hoogtepunt bereiken, denkt hij. Dat zou bijvoorbeeld kunnen gebeuren nu de roebel aan het instorten is, of na de 3,5 procentpunt renteverhoging die de Russische Centrale Bank vandaag doorvoerde. "Als mensen wanhopig worden, is alles mogelijk."

Bovendien zijn ook deze alternatieve vormen van protest niet zonder risico. Volgens mensenrechtenorganisatie OVD-Info zijn sinds het begin van de oorlog bijna 20.000 mensen opgepakt voor anti-oorlogsuitingen. De meesten werden gearresteerd tijdens protesten, maar ook 360 mensen werden gearresteerd voor kleinere vormen van protest, zoals posts op sociale media of het tonen van symbolen. Volgens Van Koningsbrugge zijn ook voor het plaatsen van kleipoppetjes een aantal mensen gearresteerd.

Paranoïde

Terwijl zijn Instagramaccount steeds meer volgers verzamelde, werd de kunstenaar alsmaar banger om gearresteerd te worden. "De repressie in Rusland nam toe en ik begon voor mijn leven te vrezen", zegt hij in een interview met BBC Rusland. "Ik werd paranoïde."

Toen Poetin vorig jaar een gedeeltelijke mobilisatie aankondigde, besloot hij te vluchten. Hij nam een taxi en reed de grens over naar een voormalig Sovjetland, om misschien wel nooit meer terug te keren naar zijn thuis.

Vanuit zijn nieuwe woonplaats waarschuwt hij mensen die vanuit Rusland foto's naar hem sturen, en geeft ze advies over waar ze hun poppetjes het beste neer kunnen zetten. In kerken zijn te veel getuigen; in winkels hangen te vaak camera's. Door hun foto's te blijven plaatsen, zet hij zijn kleine verzet voort.