Verlegenheid een negatieve eigenschap? 'Zie het als een kracht'

Wat Elton John, Beyoncé, Nicole Kidman, Richard Branson en Greta Thunberg gemeen hebben? Ze zijn naar eigen zeggen allemaal verlegen. In Shy: How Being Quiet Can Lead to Success betoogt de Britse journalist Annie Ridout dat verlegenheid geen belemmering hoeft te vormen om succesvol te zijn, maar er juist aan kan bijdragen. Ze ziet haar eigen verlegenheid niet als een zwakte, maar als een kracht.

Dat is niet altijd zo geweest. In The Guardian omschrijft ze een voorval op de basisschool waarbij ze in haar eentje moest zingen voor 300 kinderen. Terwijl ze nauwelijks hoorbaar met een hoog stemmetje begon te zingen, riep de juf: 'Harder! Harder!'. "Misschien dacht ze dat mijn verlegenheid kon uitdrijven. Dat mijn fouten publiekelijk benoemen en mij dwingen tot optreden, onvoorbereid, op de een of andere manier de verlegenheid uit me zou schudden. Maar dat deed het niet. Het maakte me stiller en meer teruggetrokken. Ik werd bang voor haar en voor wat ze me de volgende keer zou laten doen. Daardoor wilde ik niet meer naar school."

Ze wou dat ze als kind en jongvolwassene had geweten dat verlegenheid heel vaak voorkomt. Michiel Westenberg, hoogleraar psychologie aan de Universiteit Leiden, deed jarenlang onderzoek naar verlegenheid en de overtreffende trap daarvan: sociale angst. Hij vertelt dat verlegenheid zich vaak al op zeer jonge leeftijd manifesteert. "Bij kinderen vanaf een half jaar kun je al zien dat de een vrij snel toenadering zoekt naar iets nieuws, terwijl de ander meer afwachtend is of vrij snel moet huilen. Dat laatste is vaak een voorstadium van verlegenheid."

Sociale angst gaat net een stapje verder: daarbij gaan mensen sociale situaties vermijden en hebben ze vaak negatieve gedachtes over zichzelf. "Maar het is lastig te zeggen waar precies het onderscheid ligt", zegt Westenberg. "We zien vaak dat mensen die op oudere leeftijd sociale angst hebben, op jongere leeftijd verlegen waren. Maar andersom hoeft verlegenheid niet per se tot sociale angst te leiden." Of verlegenheid uitgroeit tot sociale angst, is volgens Westenberg afhankelijk van hoe de omgeving omgaat met die verlegenheid. Zoals de juf van Ridout, die met haar reactie de verlegenheid nog erger maakte.

Grapjes over blozen

Want verlegen zijn we allemaal weleens, zegt Westenberg. "Het wordt pas een probleem op het moment dat de omgeving er op een bepaalde manier op gaat reageren. Als mensen grapjes gaan maken als je bloost. Als je structureel verlegen bent, in alle sociale situaties, en mensen het ook gaan zien aan je, dan is dat niet leuk. Dan gaat de situatie op jóú reageren, dat is wat het vervelend maakt. De negatieve reacties die je krijgt van je omgeving gaan onder je huid zitten."

Walter (50, niet zijn echte naam) herkent dat. Hij heeft zo lang hij zich kan herinneren een vorm van sociale angst gehad. "Ik vraag me voortdurend af: Ben ik goed genoeg? Vinden ze me aardig? Ben ik interessant? Loopt dit gesprek goed? Moet ik niet over een ander onderwerp beginnen, meer interesse tonen in de ander? Dat heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in mijn leven. Ik ben continu bezig met anderen. Dan denk ik dat ik vreemd overkom, dat mijn stem anders klinkt."

Hij is bang om rood te worden in gezelschap en vreest het moment dat hij niet uit zijn woorden zal komen. "Ik herinner me van de middelbare school nog wel dat kinderen me uitlachten als ik begon te hakkelen." Op school was hij een outsider met weinig vrienden. Hij hield als een van de weinigen van klassieke muziek, kreeg thuis weinig bevestiging, was 'anders'. Dat maakte hem een doelwit van pesters. Toen zijn enige vriend een jaar naar Australië vertrok, stond hij er helemaal alleen voor. Walter begon te piekeren: wat als ik nu heel angstig en onzeker word, hoe gaan ze dan op me reageren? "Ik zag mijn angsten bevestigd en daardoor namen ze toe."

Extravert zijn is een pre

Niemand heeft verlegenheid op zijn verlanglijstje staan van gedroomde karaktereigenschappen. Maar waarom zien we het toch zo vaak als iets negatiefs? Westenberg denkt dat het te maken heeft met de tijdgeest. "Verlegenheid ligt minder goed in de markt dan vijftig jaar terug. Vroeger werd behoudendheid gezien als iets goeds. 'Spreken is zilver, zwijgen is goud.' Nu is extravert zijn een pre; je moet zelfvertrouwen hebben en van je laten horen, volgens het motto: als je niet in jezelf gelooft, gelooft niemand in je. Misschien is het ook wel iets cultureels. In China schijnt verlegenheid bijvoorbeeld meer op prijs gesteld te worden."

Aan verlegenheid zitten ook zeker positieve kanten, betoogt Westenberg. "Verlegen mensen kijken wat meer de kat uit de boom. Dat heeft ook voordelen. Ze maken minder gauw fouten, lopen niet in zeven sloten tegelijk. Ook hebben ze vaak meer constante vriendschappen en wisselen minder vaak van relatie. Op de werkvloer zou je kunnen zeggen dat het de kwaliteit van het werk ten goede komt als je wat bedachtzamer bent en pas handelt als je er goed over nagedacht hebt."

Minder ego 

Verlegenheid leert je bovendien empathisch te zijn, schrijft journalist Ridout. Als je vaak zelf hebt geworsteld om erbij te horen, begrijp je hoe het voelt om buitengesloten te worden en je anders te voelen, beargumenteert zij. En je ziet het wanneer anderen zich zo voelen. Ook als leidinggevenden kun je verlegen mensen er volgens haar prima bij hebben: uit verschillende onderzoeken blijkt dat ze aandachtiger luisteren, zichzelf beter in de gaten houden en teamleden vaker aanmoedigen. Er komt minder ego bij kijken. Verlegen mensen zijn vaak wat meer naar binnen gekeerd, wat ook tot goede dingen kan leiden. Ridout denkt dat ze dankzij haar verlegenheid schrijver is geworden: schrijven was haar manier om de wereld te duiden.

Walter ziet ook voordelen. "Ik denk dat het je gevoeliger maakt. Ik ben echt een gevoelsmens, kan veel geluk vinden in de kleine dingen des levens. Ik denk ook dat ik milder ben naar anderen. Als je verlegen bent oordeel je minder hard over anderen. Ik kan me goed inleven, waardoor ik eerder aardig gevonden word. Als je bloost of je verlegen gedraagt, weten mensen ook: dat zal wel niet een hork zijn die zomaar over me heen walst. Je toont je zwaktes, waardoor andere mensen sneller geneigd zullen zijn ook die van hen te tonen."

Huilend de klas uitlopen 

Toch kan het wel degelijk een belemmering zijn. Walter werkt nu met computers, maar het liefst had hij net als zijn moeder voor de klas willen staan. Door zijn sociale angst was hij ongeschikt voor het onderwijs. "Dat zit er echt niet in, kreeg ik te horen van de hogeschool. En het klopt. Ik kan wel voor een grote groep mensen iets zeggen, ik heb het in mijn vorige baan weleens gedaan, maar dan begon ik te hakkelen en nam mijn chef het over. Iedereen begon te lachen, dat was een traumatische ervaring. Je moet sterk in je schoenen staan om serieus genomen te worden. Ik weet nog hoe een leraar op de middelbare school die geen overwicht had een keer huilend de klas verliet; daar zou ik doodongelukkig van worden."

Sociale angst is te behandelen met cognitieve gedragstherapie, maar dat is niet makkelijk, zegt Westenberg. "Van alle angststoornissen is sociale angst het moeilijkst te behandelen. Waarschijnlijk heeft het ermee te maken dat het toch ook een beetje in het karakter zit. Je kunt er wel mee leren omgaan."

Walter heeft dankzij jarenlange (cognitieve gedrags)therapie met zijn extreme verlegenheid leren omgaan. Zo let hij er nu op dat hij mensen recht aankijkt, om zelfverzekerd over te komen. "Als je sterk overkomt, zullen mensen er niet zo snel iets van merken. Voor mij werkt het daarom het beste om mijn gevoelens te negeren en te doen alsof ze niet bestaan."

Onverschilliger geworden

Ook heeft hij geleerd duidelijk zijn grenzen aan te geven. "Een collega die opmerkingen maakte over mijn rood worden heb ik daarop aangesproken, sindsdien doet hij het niet meer." Walter heeft verder veel gehad aan de Vereniging van Verlegen mensen, waarvan hij lid is en waar hij veel lotgenoten heeft leren kennen. Voor Walter helpt het verder om veel te sporten. "Daardoor zit ik minder in mijn hoofd. Ik neem steeds meer de regie over mijn eigen leven. Maar het kernprobleem, dat je continu bezig bent met wat de ander van je vindt, is er heel moeilijk uit te krijgen."

Inmiddels, op zijn 50ste, heeft Walter vrede met zijn sociale angst. "Ik heb een baan, een huis, een vriendin en een leuke vriendenkring, bij wie ik wel redelijk op mijn gemak ben. Ik word nog steeds af en toe wel rood, maar tegenwoordig gaat het een stuk beter. In de loop der jaren is er een zekere onverschilligheid in geslopen; tegenwoordig denk ik vaker: mensen moeten me maar nemen zoals ik ben."

De naam Walter is gefingeerd. Zijn echte naam is bekend bij de redactie.

Hoe reageren op verlegenheid?

Wat je volgens Walter vooral níét moet doen als iemand rood of zichtbaar verlegen wordt? Het benoemen. "Dat is echt een nachtmerrie voor verlegen mensen zoals ik. Het is precies waar je bang voor bent: dat het de ander opvalt. Doe liever alsof er niets aan de hand is, dan is het zo weer over."

En heb geduld, adviseert psycholoog Westenberg. "Verlegen mensen hebben net wat meer tijd nodig om over de drempel te komen, geef hun die. Verwacht niet dat iedereen binnen één seconde iets te zeggen heeft. Het is voor verlegen mensen heel afhankelijk van de omgeving of het als een probleem wordt gezien en of het een probleem wordt."