Ga je lekker schamen: 'Enorm boeiende emotie die we onterecht wegstoppen'

Aukje Nauta (54) schaamt zich regelmatig. Die keer dat ze de (gelukkig negatieve) uitslag van een soa-test per ongeluk naar een zakelijke relatie stuurde bijvoorbeeld – cringe. Of die keer dat haar op een podium gevraagd werd naar iets wat ze in haar ogen echt had moeten weten als kroonlid van de SER (Sociaal-Economische Raad, red.), maar waar ze simpelweg niet op kon komen. Doen alsof dan maar, en hopen dat niemand haar zag schutteren.

Schaamte kennen we allemaal. We blozen, komen niet uit onze woorden, willen ons verbergen en soms het liefst door de grond zakken. Het is een sterke, pijnlijke emotie die de meesten van ons liever kwijt dan rijk zijn. Maar kan schaamte ook niet van nut zijn? Nauta, psycholoog en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Leiden, raakte op een gegeven moment zozeer gefascineerd door het thema, dat ze besloot zich er verder in te verdiepen.

Haar onderzoek resulteerde in een boek, waarin ze uitlegt hoe je schaamte kunt omdenken en positief kunt inzetten. In het eerder deze week verschenen Nooit meer doen alsof schrijft Nauta verfrissend openhartig over gênante situaties van haarzelf. Als lezer schaam je je soms plaatsvervangend. Ze spaart zichzelf bewust niet in het boek, zegt ze. "Ik vind dat als je psychologie bedrijft, je ook moet onderzoeken wie je zelf bent. In mijn vakgebied is het persoonlijke wetenschappelijk en het wetenschappelijke persoonlijk. De persoonlijke verhalen brengen de psychologische wetenschap tot leven."

Nauta kwelt zichzelf vaak met twee gedachten: ik ben niet leuk genoeg, en ik ben niet goed genoeg. "Ik ben dan wel bijzonder hoogleraar maar ik publiceer nauwelijks meer in wetenschappelijke tijdschriften, ik doe niet mee, en daar schaam ik me voor. Ik moet dan echt mijn best doen om te denken: ik heb weer andere kwaliteiten, ik breng bijvoorbeeld wetenschap naar de praktijk." Iets anders waar ze zich lang voor heeft geschaamd is het feit dat ze lange tijd single was.

Enquête over de liefde

Met die laatste schaamte ging Nauta bewust aan de slag, op een ludieke manier. In het jaar dat ze 50 werd, hield ze een enquête onder vrienden, familie en kennissen waarin ze hen onder meer vroeg wat voor soort liefde ze precies voor haar voelden. "Op mijn verjaardag heb ik de uitkomsten gepresenteerd met allemaal staafdiagrammen en een hele lezing. Het was hilarisch. Ik heb toen ter plekke ervaren dat shame dies on exposure. Het werkt zo bevrijdend om met zelfspot over je eigen schaamtes te vertellen. Je groeit erdoor."

Waaróm schamen we ons eigenlijk? "Omdat we sociale wezens zijn", zegt Nauta. "Schaamte is een sociale, morele emotie. Je voelt ’m vooral in aanwezigheid van anderen of door anderen. Het hangt samen met bij de groep willen horen. De mens heeft kunnen voortbestaan doordat wij kunnen samenwerken, op basis van wederkerigheid. Maar op het moment dat je niet aan jouw kant van de samenwerking voldoet, je taak niet naar behoren uitvoert of niet leuk genoeg bent, bestaat het risico dat de groep je afwijst. Dan overleef je minder makkelijk dan wanneer je wel in de groep wordt opgenomen."

"Basale emoties zoals verdriet, woede en angst zijn nodig om fysiek te overleven, schaamte is nodig om sociaal te overleven. Schaamte is als het ware een waarschuwingssignaal: kijk uit, want zo meteen word je uit de groep gegooid. Het is een ongelooflijk boeiende emotie die we onterecht lang hebben weggestopt, vooral in het Westen."

Schaamte heeft twee gezichten, zegt Nauta. "Aan de ene kant is het iets heel negatiefs, want je ervaart het als pijnlijk. Aan de andere kant wijst het feit dat je je schaamt erop dat je een beter mens wilt zijn. Het kan richting geven aan wie je wilt zijn, wat je belangrijk vindt en waar je naar verlangt in je leven en werk." Achter schaamte zit altijd een verlangen, legt ze uit, om ergens beter in te worden of meer voor een ander te betekenen bijvoorbeeld. "En daar weer achter zit een behoefte aan verbinding. Dat is de kern van schaamte. We willen erbij horen, gezien worden, in liefdevolle verbinding met andere mensen zijn."

En soms is schaamte niet een teken dat je met jezelf aan de slag moet, maar is de groep het probleem. Nauta haalt het voorbeeld aan van Milou Deelen, die geslutshamed werd bij haar studentenvereniging. In plaats van zich te schamen, draaide zij het juist om: zij maakte een filmpje (dat viral ging) waarin ze de vrouwonvriendelijkheid van de vereniging aankaartte. "Daarmee zei ze: niet ík moet me schamen, maar jullie moeten je schamen. In onderling gesprek met elkaar kom je tot betere normen en waarden waardoor uiteindelijk iedereen erbij hoort."

Om van schaamte je kracht te maken, hoef je niet net zo rigoureus te werk te gaan als Nauta op haar vijftigste verjaardag. Het kan ook simpeler. Door je schaamte niet uit de weg te gaan en niet te overschreeuwen. "Wees niet schaamteloos, niet schaamtevol, maar schaamtevrij", zegt Nauta. "Als je je schaamte vrijlaat, als hij er mag zijn, dan is hij een bron van kracht en informatie."

Oké, maar hoe doe je dat dan, concreet? Stap 1: besef dat je je schaamt. "De ellende is dat we schaamte zo diep wegstoppen dat we soms niet eens meer kunnen zien dat we ons schamen: we schamen ons voor de schaamte. En dan kun je alleen maar vechten of vluchten; anderen de schuld geven voor je rottige gevoel, of je huis niet meer uitkomen en gênante situaties vermijden." Dus: erken (openlijk) dat je je schaamt. En, stap 2, denk die schaamte om: "Zie het als iets positiefs. Denk: ik ben niet slecht, ik ben juist een goed mens, want deze schaamte bewijst dat ik beter wil zijn."

'Ik merk dat ik bloos'

Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat mensen die blozen worden gezien als betrouwbaarder dan mensen die dat niet doen. Dat je bloost, wil zeggen dat je je iets aantrekt van een ander. En da’s niets om je voor te schamen. "Door die kennis kun je zachter naar blozen kijken en juist daardoor wordt het misschien al minder." 

Het kan ook helpen om je schaamte te benoemen, zegt Nauta. "Als je zegt: 'goh, ik merk dat ik bloos', of: 'ik vind het spannend', dan ebt het vaak al weg. Ik heb het eens letterlijk iemand zien doen bij een lezing. De spanning viel gelijk weg. Zo heb ik ook eens een Tedtalk gezien van een singer-songwriter die nooit durfde op te treden tot hij een liedje maakte waarin hij beschreef hoe ontzettend eng hij het vond. Toen hij dat liedje voor het eerst zong voor publiek was hij die angst meteen kwijt."

Stap 3 is onderzoeken wat die schaamte je wil zeggen en daar dan wat mee doen. Welk verlangen zit erachter? Soms moet je je neerleggen bij een situatie, maar dan zit de kracht ’m in die acceptatie. "Feeling bad about feeling bad can make you feel worse", aldus Nauta. Soms kun je iets veranderen bij jezelf, soms kun je je omgeving veranderen (denk aan het voorbeeld van Milou Deelen) en soms kun je zowel jezelf als je omgeving veranderen.

"Als je dat laatste doet, draag je echt bij aan een betere wereld." Nauta haalt het voorbeeld aan van een Amerikaanse multimiljonair die zich schaamde dat hij veel meer verdiende dan een vriendin en vervolgens iedereen in zijn bedrijf meer ging betalen én zelf terugging in salaris om de sociale gelijkheid te vergroten. "Dat is een extreem voorbeeld, maar het geeft wel de essentie aan."

Imperfecties delen, óók op het werk

Nauta hoopt dat mensen elkaar door haar boek beter leren zien en begrijpen. "Waarom zouden we allemaal onze kaarten tegen de borst houden? Geen mens is perfect. Ik geloof in de kracht van open, eerlijke, intieme gesprekken waarin we onze imperfecties delen. Ook op de werkvloer. Daar hoeven we het niet per se over seks te hebben met elkaar, maar wel over dingen die er in het werk echt toe doen."

"Je bereikt bijvoorbeeld veel meer als je wel zou durven toegeven dat je niet weet wat een bepaalde term betekent. Als je het vraagt leer je niet alleen wat, maar draag je ook bij aan een cultuur waarin mensen het vrijuit durven zeggen als ze iets niet weten of iets fout hebben gedaan. Dan voelen we ons veel veiliger op het werk en kunnen we met z’n allen een mooiere samenleving bouwen."

Imperfecties delen, óók op het werk

Nauta hoopt dat mensen elkaar door haar boek beter leren zien en begrijpen. "Waarom zouden we allemaal onze kaarten tegen de borst houden? Geen mens is perfect. Ik geloof in de kracht van open, eerlijke, intieme gesprekken waarin we onze imperfecties delen. Ook op de werkvloer. Daar hoeven we het niet per se over seks te hebben met elkaar, maar wel over dingen die er in het werk echt toe doen."

"Je bereikt bijvoorbeeld veel meer als je wel zou durven toegeven dat je niet weet wat een bepaalde term betekent. Als je het vraagt leer je niet alleen wat, maar draag je ook bij aan een cultuur waarin mensen het vrijuit durven zeggen als ze iets niet weten of iets fout hebben gedaan. Dan voelen we ons veel veiliger op het werk en kunnen we met z’n allen een mooiere samenleving bouwen."

Nooit meer doen alsof van Aukje Nauta is nu te koop.