Verliefd, verloofd, veroordeeld? De invloed van ouders op onze eigen relaties
De appel valt niet ver van de boom, luidt het gezegde. Maar gaat die vlag ook op voor de liefde? Redacteur Lizzy van Hees zoekt uit in hoeverre de blauwdruk van ons liefdesleven – en partnerkeuze – wordt bepaald door het voorbeeld van onze ouders.
Als je terugdenkt aan vroeger, neem een zondagochtend aan de keukentafel, wat zie je dan? En als je specifiek aan je ouders denkt, waren die dan warm en liefdevol naar elkaar? Gaven ze elkaar een kus om jou vervolgens plagend te vragen hoe laat je thuis was uit de kroeg? Ouders zijn over het algemeen onze eerste kennismaking met een volwassen liefdesrelatie. Of ze nou gelukkig getrouwd zijn – of misschien wel nog gelukkiger gescheiden. In het beeld dat je ouders laten zien van de liefde zitten een hoop verborgen boodschappen, die soms generaties lang worden doorgegeven.
De fascinatie voor de invloed van onze ouders gaat al eeuwen terug, ook als het om liefde en seksualiteit gaat. Sigmund Freud schreef in 1897 al over het oedipuscomplex, waarbij de eerste instinctieve erotische ontwikkeling zou plaatsvinden tussen kind en ouder. En dan met name tussen vader en dochter, en moeder en zoon. Hoewel deze theorie voor het overgrote deel onderuit is gehaald, zijn er genoeg anderen voor in de plaats gekomen. Die er toch ook steeds weer op wijzen dat we het voorbeeld van onze ouders niet moeten onderschatten, bijvoorbeeld als het om onze normen en waarden gaat. Maar ook als het op liefde en seks aankomt, of je last hebt van verlatings- of bindingsangst bijvoorbeeld, maar ook of je wil trouwen of het liever houdt bij samenwonen, en hoe vroeg je daarmee begint.
De statistieken
Vraag jezelf maar eens af wat je – al dan niet bewust – van huis uit hebt geleerd over ruziemaken, affectie tonen, intimiteit, seksualiteit, trouw en ontrouw. Als we puur naar statistieken kijken, zie je bijvoorbeeld dat kinderen van gescheiden ouders, er eerder voor kiezen om samen te wonen dan om te trouwen. En als ze wél trouwen, concludeert het CBS dat de kans dat ze zelf ook scheiden twee keer zo groot is dan wanneer je uit een gezinssituatie komt waar ouders wel getrouwd blijven.
'Als ouders die vorm van liefde niet hebben laten zien, ken je het niet en doe je het zelf ook niet'
Bovendien ontdekte socioloog Anne Brons tijdens haar promotieonderzoek dat een hogere sociaaleconomische status van je ouders ervoor zorgt dat je later begint met samenwonen en trouwen. "Wat wel opvalt, is dat die hogere status toch ook nog resulteert in een grotere kans om te gaan scheiden. Dat kan komen doordat hoogopgeleide ouders over het algemeen wat liberaler zijn, ook in hun normen en waarden", zegt Brons. In die bourgeoisie kringen wordt scheiden misschien meer geaccepteerd. "Maar financiële zekerheid kan ook een rol spelen, want als die er niet is, voelt een scheiding misschien niet eens als een optie."
Hechting en seksualiteit
Maar los van je burgerlijke staat, kan je de relationele erfenis van je ouders ook op andere manieren tegenkomen in je liefdesleven. Is het makkelijk voor jou om relaties aan te gaan? Een partner te vertrouwen, te communiceren met je geliefde en affectie te tonen, dan zou je daar dus best eens je verwekkers of opvoeders voor mogen bedanken. En dat heeft volgens psycholoog en seksuoloog Eveline Stallaart, alles te maken met goede hechting. "Die hechting begint heel vroeg, want al tijdens de geboorte komt er een heleboel oxytocine vrij, zowel bij de moeder als het kindje. Oxytocine is een hechtingshormoon, en zorgt dus meteen voor de band tussen moeder en kind." Daarna wordt die hechting versterkt door liefdevol gedrag van ouders. "Kinderen zouden het gevoel moeten hebben dat ze veilig zijn bij hun ouders, dat ze alles kunnen bespreken of vragen." Bijvoorbeeld over de eerste stappen naar een seksualiteit en een goede relatie. "Daar liggen hele belangrijke sleutels voor een gelukkig en gezond liefdesleven", vervolgt Stallaart.
Neem je seksleven: misschien kom je er in relaties steeds achter dat je niet zo 'aanrakerig' of lijfelijk bent als je partner. "Wat ik in de praktijk vaak hoor, is dat mensen die hier tegenaanlopen, die affectie niet hebben gezien bij hun ouders. Of zelf niet hebben ontvangen van hen. Ze hebben het niet gezien omdat hun ouders ook niet zo knuffelig of warm waren naar elkaar", vertelt Stallaart. "Als ouders die vorm van liefde niet hebben laten zien, dan ken je het niet en doe je het zelf ook niet." Daar kan je best lang prima mee leven, maar veel mensen krijgen er op een gegeven moment toch last van. Zeker als je een relatie hebt met iemand die wel behoefte heeft aan die affectie. Zowel om dat te uiten als te ontvangen. "De boel raakt dan uit balans, en dat is vaak een reden om uit elkaar te gaan of hulp te zoeken."
Hoewel Bente* (30) haar ouders dik dertig jaar getrouwd zijn, heeft ze hen nooit veel affectie zien tonen. "De keren dat ik ze elkaar een kus op de mond heb zien geven, zijn op twee handen te tellen. En ik heb er toch 18 jaar in huis gewoond." Als kinderen namen Bente en haar zussen dat altijd aan voor normaal, want zo zijn ze nou eenmaal. En je wil ook niet zien dat ze elkaar aan de lopende band op de bips meppen of tongen. Maar hoewel haar zussen inmiddels al lange tijd gelukkige relaties hebben en samenwonen, loopt Bente er in haar volwassen leven tegenaan dat intimiteit moeilijk is. "Ik zie zoenen en seks als iets wat achter gesloten deuren gebeurt, dus als ik met iemand date, vind ik het moeilijk om fysiek aanhankelijk te zijn." Ze is zich daar inmiddels wel bewust van, wat iets scheelt, maar het blijft lastig om haar gedrag ook echt te veranderen. "Als ik wel zoen op straat of in een restaurant, voelt het al snel als een toneelstukje. Ik doe het niet omdat ík het wil, en die ander voelt dat ook."
'Als ouders wil je laten zien dat genot er mag zijn, zonder schaamte of schuldgevoel'
Als dit een terugkerend probleem wordt in je liefdesleven, kan je van relatie naar relatie hoppen. In de hoop dat het met de juiste persoon wél lukt en in balans is. Maar volgens Stallaart kan je het beest beter in de bek kijken. "Op het moment dat je onveilig bent gehecht, door een afwezige ouder of een gebrek aan veiligheid op seksueel gebied, mis je de onbezorgdheid van het leren kennen van je eigen lijf en waar je wensen én grenzen liggen. En zo wordt het lastig om seks met een ander ook op een gezonde en veilige manier te ontdekken. "Dit kan bijvoorbeeld gebeuren als je ouders niet over seks kunnen praten, of ze het behandelen als iets waar je je voor moet schamen", legt de seksuoloog uit. "Maar ook als zij onbewust uitstralen dat intimiteit geen plezierig onderdeel is van hun relatie. Als ouders wil je eigenlijk laten zien dat genot er mag zijn, zonder schaamte of schuldgevoel." Als dat er niet is, loop je het risico om in je eigen seksleven meteen de rol van pleaser aan te nemen, wat lang niet altijd voelt als een probleem, maar zich wel zo kan ontwikkelen. Stallaart: "Als je onveilig gehecht bent, ook op het gebied van affectie en intimiteit, heb je eigenlijk nooit geleerd om op jezelf te vertrouwen. Dan is het moeilijker om intieme relaties aan te gaan en blijf je eerder in het hoekje van schaamte hangen."
Onbewust (on)bekwaam
Ook op het gebied van communicatiestijlen, hoe we met conflicten omgaan en wat we van een partner verlangen, is onze eerste imprint belangrijk. Relatie- en systeemtherapeut Roanne Helwig, aangesloten bij Psyned, ziet in haar praktijk veel koppels die het moeilijk hebben. Tijdens de intake vraagt ze altijd het eerst uit wat voor nest ze zelf komen. Wat heb je daarin meegemaakt? Welk voorbeeld heb je gekregen? "Ik zie genoeg koppels van wie de ouders geen goede relatie hadden. Heel instabiel bijvoorbeeld, ruzie, scheiden en uiteindelijk weer bij elkaar komen. Dat kan ontzettend veel invloed hebben, ook op het gebied van partnerkeuze. Als die onrust is wat je kent, denk je onbewust: zo wil ik het ook." Maar hoewel die relatie van onze ouders en mét onze ouders, een eerste oefenrelatie is, wil lang niet iedereen die patronen blijven herhalen. Zeker als ze tijdens je jeugd ook al ongezond of onveilig voelden.
Volgens Helwig is het overgrote deel van de koppels zich totaal niet bewust van hoeveel ze kopiëren van hun eigen ouders. "Het is alsof je een bepaalde taal hebt geleerd vanuit huis, en je gaat er automatisch vanuit dat je partner die taal ook spreekt, of op z'n minst begrijpt", legt ze uit. Maar jouw partner heeft misschien wel een hele andere taal geleerd. "Ik had vorige week nog een koppel, waarbij de vrouw al een beetje had nagedacht over de onderliggende reden van hun problemen. Ze zei tegen haar partner: 'Ik wil gewoon een stukje empathie van jou, of gewoon eens een complimentje'. Maar hij begreep het niet. Toen richtte ze zich tot mij en zei: 'Elke keer als hij niet reageert, sterft er een stukje van de liefde'. Ze legde letterlijk haar hart op een dienblad, en hij reageerde nog steeds niet. Pas toen ik door bleef vragen, kwam naar boven dat hij het nooit anders had geleerd. Zijn ouders hebben bij alle (relatie)problemen altijd hun kop in het zand gestoken, het negeren in de hoop dat het vanzelf over waait. Pas als je begrijpt uit wat voor nest de ander komt en welke communicatiestijl hij of zij heeft geleerd, kun je begrijpen dat hun acties geen onwil zijn, maar onkunde."
Maar dat die vroeg aangeleerde patronen zo sterk zijn, betekent niet dat je ze niet kan doorbreken. Helwig: "Vaak treden mensen of in de voetstappen van hun ouders, of ze passen een correctief script toe. In dat geval ben je je, in ieder geval deels, bewust van wat je ouders je meegaven en probeer je dingen zelf heel anders te doen."
In de spiegel kijken (en achterom)
Om het echt anders te doen dan je ouders, heb je wel het juiste gereedschap nodig. "Vrijwel iedereen kan iets in de relatie van zijn of haar ouders aanwijzen wat ze zelf graag anders zouden doen. Soms zou je dat gemis wel willen compenseren zonder dat je weet hóé je dat aanpakt", zegt Helwig. "Een genogram maken kan dan een mooi begin zijn. Dat is een soort stamboom over de relaties van onze ouders, voorouders en andere familieleden. "Bepaalde patronen komen generatie op generatie terug, als je daar geen zicht op hebt, stap je gegarandeerd in hetzelfde patroon." Hoe die patronen zich uiten is vervolgens ook weer afhankelijk van de imprint die je partner heeft meegekregen.
'Als mijn vriendje me onverwachts een kus gaf, schrok ik daar zo van dat ik verstijfde'
De generatie van dertigers en veertigers is eigenlijk de eerste die wat bewuster stilstaan bij welke boodschappen ze mee willen geven aan hun kroost. "De generaties direct na de Eerste en Tweede Wereldoorlog waren vooral bezig met overleven, die stonden niet stil bij of ze wel genoeg affectie toonden naar elkaar en knuffelden met de kinderen", zegt Helwig. "Relaties waren vooral een overeenkomst in die tijd, als je elkaar leuk vond was dat een fijne bijkomstigheid. Nu willen veel mensen dat hun partner een goede minnaar is, beste vriend, veilig, maar ook niet té, want dan is het niet spannend of uitdagend genoeg. Onze generatie is dat allemaal nog aan het uitzoeken."
Cynthia* (31) is kind van gescheiden ouders en is zich heel bewust van wat zij anders wil in haar relatie. "De scheiding van mijn ouders heeft veel effect gehad, omdat er ontrouw in het spel was en mijn ouders nooit meer op goede voet met elkaar zijn gekomen. Maar eigenlijk ook omdat er ik daarvoor ook al nooit affectie of aanraking zag bij hen", vertelt ze. "Die aversie tegen aanraking en affectie is bij mij nog groter geworden toen ik zag dat mijn vader dat wel liet zien in de relatie met mijn stiefmoeder. In al mijn relaties heb ik ook steeds weer gedeald met de spoken uit dat verleden. Als mijn vriendje me dan onverwachts een knuffel of kus gaf, terwijl hij achter me stond, dan schrok ik daar zo van dat ik helemaal verstijfde." Het zit hem bij Cynthia niet per se in haar seksuele relaties, maar juist in andere vormen aanraking. "Als je dat niet hebt geleerd, kan het heel eng voelen. Maar door middel van lichaamsgerichte therapie lukt het mij nu veel beter om te voelen wanneer ik ontspannen ben, en ik begrijp ook steeds beter welke emotie eraan ten grondslag ligt. Bijvoorbeeld de angst om in de steek gelaten te worden zodra ik me kwetsbaar opstel."
'Misschien dat ik goed wil maken wat mijn ouders niet is gelukt'
Sinds drie jaar probeert ze hier ook steeds eerlijker over te zijn in relaties. "Dat helpt heel goed, want eigenlijk nodig je iemand anders uit om deelgenoot te worden van jouw ervaring. Dan is het daarna niet meer alleen jouw 'probleem' of verantwoordelijkheid, maar iets van jullie samen. Waar je samen aan werkt." Hoewel ze kind is van gescheiden ouders, wil Cynthia juist wel graag trouwen. "Ik heb nu een hele fijne relatie, waarin we het ook al weleens hebben over samenwonen, trouwen en kinderen, ik voel op dat soort momenten heel sterk dat ík het goed wil doen. Misschien dat ik op die manier goed wil maken wat mijn ouders niet is gelukt. Tuurlijk denk ik weleens: bij ons kan het ook misgaan. Die gedachte zal je als kind van gescheiden ouders sneller hebben, denk ik. Maar ik wil er bewust doorheen vechten."
De bewustwording en gedragsverandering van Cynthia, zijn er niet over één nacht ijs, ook niet als we dingen graag anders wíllen doen. Helwig: "Hoeveel we onze ouders ook vervloeken of kwalijk nemen, zijn we uiteindelijk superloyaal naar ze. Onbewust willen we ze nooit afvallen, ook niet als we eigenlijk hebben geleden onder hun kop-in-het-zand-strategie of het gebrek aan affectie." Je wil dan wel veranderen, maar blijft toch vervallen in een 'zo deden wij dat altijd-argument'. Nogmaals: inzicht is stap één, zegt de relatietherapeut. "We hebben allemaal pijnpunten, en niemand is zo goed als op die pijnpunten stampen als je partner." Maar dat gebeurt echt niet altijd expres, die persoon heeft daar misschien helemaal geen zicht op. "Mijn man vond het vroeger ongemakkelijk als ik zijn hand vastpakte, en daar werd ik weer onzeker van. Als we nooit hadden stilgestaan bij het ongemak en de behoefte vandaan kwamen, dan was ik het hem uiteindelijk kwalijk gaan nemen. Door het eerst te begrijpen van elkaar, konden we daarna een weg naar elkaar toe vinden – en heeft hij die aanraking geleerd te waarderen."
Van het voetstuk af
Wil je systematisch te werk gaan, meenemen wat je bewondert aan je ouders en loslaten wat je dwarszit, moet je verschillende fases doorlopen. "Ontwortelen, onthechten, kritische kanttekeningen plaatsen en dan weer terugkeren", somt Helwig op. "Je moet eerst door de pijn, erkennen waar je gemis heeft gezeten, je ouders van hun voetstuk halen en accepteren dat ze ook maar mensen zijn. Dat betekent ook erkennen dat ze hebben gedaan wat ze konden", al duurt het soms jaren voordat het lukt om dat te accepteren. Een benadering die je volgens Helwig ook best eens op je partner kan toepassen als die je gillend gek maakt. "Ga er niet meteen van uit dat die ander expres al je knoppen indrukt, maar dat diegene ook handelt vanuit zijn of haar eigen koffertje met ervaringen." Van oordelen naar voelen. "Als je weet wie je bent en waar je vandaan komt, kun je vervolgens beantwoorden wat je wil – en ook wat je wil doorgeven aan jouw kinderen."
Over het algemeen komt iedereen bij Helwig binnen in de veronderstelling dat ze een prima jeugd hebben gehad. "Misschien juist omdat er nooit conflicten waren, dan zeggen ze tegen mij: 'We willen geen ruzie meer maken'. Maar als ik dan een beetje begin te porren, komt er vaak toch wel meer uit." Dan zien mensen in dat een gebrek aan ruzie niet betekent dat er geen problemen waren in het huwelijk van hun ouders. "Ik geloof namelijk dat af en toe ruzie maken juist gezond is. Daarmee laat je eigenlijk zien: ik vind jou belangrijk, maar ik vind mezelf ook belangrijk. Sterker nog: ruzie is meestal een signaal dat je jullie relatie de moeite waard vindt."
Slag om de arm
Dat de relatie van onze ouders – en hun relatie met ons – invloed heeft, staat als een paal boven water. Maar die waarheid is nooit in beton gegoten, verzekert Helwig. "Ik hoor wel vaker dat mensen zo gekwetst zijn door voorbeeld dat ze kregen, dat ze zelf roepen: 'Ik ga nooit trouwen, ik wil geen kinderen. Ik wil niemand dat aandoen'. Die instelling is heel begrijpelijk, maar ook zo verdrietig en onnodig." Wil je dat de relatie van je ouders, naast je jeugd, ook de rest van je leven blijft bepalen? "Dat hoeft namelijk echt niet, maar dan moet je wel bereid zijn door de pijn heen te werken. Pas dan kun je ongezonde patronen doorbreken en zelf op een gezonde manier hechten aan een partner."
*De namen van Bente en Cynthia zijn bekend bij de redactie.