Lees je brieven en dagboeken van overledenen? 'Heeft mij dichter bij mijn moeder gebracht'

"In mijn dagboeken schrijf ik wat ik meemaak van me af", zegt Monique (61) uit Middelburg. "Het zijn mijn meest intieme gedachten, die zijn niet bedoeld voor anderen."

Ongelezen vernietigen

Monique zet daarom in haar binnenkort op te maken testament dat haar dagboeken ongelezen moeten worden vernietigd. "Als ik boos ben, dan gebruik ik mijn dagboek om mijn gedachten helder te krijgen en me af te reageren. Dan kan ik op papier heel lelijk zijn. Ik zou het vreselijk vinden als iemand dat leest en denkt dat ik zo over diegene denk. Natuurlijk weet je nooit zeker of je dagboeken dan daadwerkelijk ongelezen worden vernietigd, maar daar durf ik met degenen die ik in mijn testament heb opgenomen wel op te vertrouwen."

Angelique (50) uit Den Haag kan zich goed voorstellen dat je niet wil dat iemand je brieven of dagboeken leest. Toch deed zij dat na het overlijden van haar ouders, met wie ze geen goede band had, wel. "Daar heb ik geen spijt van. Ik heb veel geleerd over mijn moeder waardoor ik meer begrip voor haar heb gekregen."

Moeder zat bij Goede Herder 

Angelique vond bijvoorbeeld brieven die haar moeder als jonge vrouw kreeg. Een half jaar geleden, zo'n twee jaar na de dood van haar moeder (haar vader was al eerder overleden) las ze ze. "Daaruit bleek dat mijn moeder als meisje bij de Goede Herder had gezeten." De Goede Herder had in Nederland vijf tehuizen, waarin de meisjes onder meer slachtoffer werden van dwangarbeid en (emotionele) mishandeling, geen school hadden en nauwelijks naar buiten mochten. 

"Het was heel pijnlijk om te lezen", zegt Angelique, die onder meer 'hele vieze' brieven van een non van de Goede Herder aan haar moeder las, waarin haar moeder door de non ervan werd beschuldigd door de duivel bezeten te zijn. "Sommige dingen moet ik nog verwerken. Wat mijn moeder als meisje heeft meegemaakt, is zó heftig. Toch ben ik blij dat ik ze gelezen heb. Ze verklaarden waarom mijn moeder zo liefdeloos was naar mij toe en zo slaafs en dwangmatig was." 

Gedrag in ander perspectief

Angelique wist ook als kind al dat het er bij haar thuis anders aan toeging dan bij vriendinnetjes. Het maakte haar boos op haar ouders, en vooral op haar moeder. Maar waarom haar moeder zo was, wist ze niet. "Mijn moeder was heel gesloten. Ik wist niets van haar jeugd. Na het lezen van de brieven kan ik haar gedrag in een ander perspectief plaatsen."

Ook verklaarden de brieven volgens Angelique waarom haar ouders liefdeloos waren geweest naar elkaar. "Mijn moeder bleek in het begin van hun huwelijk, nog voordat ik er was, een slippertje te hebben gemaakt. Er zat een hele boze brief van mijn vader aan haar tussen uit die periode. Die brief was kapot gescheurd en daarna met plakband weer aan elkaar geplakt. Mijn vader was daarin echt ijskoud."

Wat wilde de overledene?

Of je brieven en dagboeken mág lezen na iemands dood, daarvoor zijn geen regels, zegt emeritus docent filosofie van de UvA Pieter Pekelharing. Hij hield zich tijdens zijn loopbaan onder meer bezig met thema's als vertrouwen en verantwoordelijkheid. "Ik heb ervoor gekozen om delen van de brieven van mijn overleden vader wel te lezen. Hij had in een Jappenkamp gezeten en de brieven gaven mij nieuwe inzichten over hem. Ik geloof dat je relatie met iemand opnieuw vorm moet krijgen na het overlijden van diegene. Brieven of dagboeken lezen, kan daarbij helpen."

Ook gelooft Pekelharing niet dat het altijd de wens van de overledene is dat brieven en dagboeken ongelezen worden vernietigd. "Dat verschilt natuurlijk per persoon. Van Anne Frank weten we dat ze juist hoopte dat haar dagboek door anderen zou worden gelezen." Hij denkt dat je dat moet bespreken met degene die overlijdt, of – hoe raar dat ook klinkt – met degene die al overleden is. "Stel dat mijn vrouw, die dagboeken schrijft, eerder overlijdt dan ik. Dan zou ik in mijn hoofd die discussie met haar voeren. Ik geloof dat ik haar goed genoeg ken om te weten hoe ze zou reageren." 

Dealen met pijnlijke dingen

Daarnaast is het volgens hem belangrijk om na te denken over wat het met je doet als je vervelende dingen leest. "Een vriend van mij las bijvoorbeeld in het dagboek van zijn moeder dat ze tijdens haar huwelijk lange tijd heel erg verliefd is geweest op iemand anders. Wat doet dat met jouw beeld van diegene? En wat als je leest dat één van je ouders is vreemdgegaan? Je kunt wat je leest niet meer bespreken met degene die het heeft geschreven, daar moet je je bewust van zijn. Lees je dingen die jou pijn doen, dan ben jij degene die daarmee moet dealen."

Angelique heeft over dit alles ook nagedacht. "Ik denk dat ik geen dagboeken of brieven zou lezen van iemand met wie ik een goede relatie heb. De kans dat er dan iets kapot gaat zou ik te groot vinden. In het geval van mijn moeder hadden we al geen goede band, dus ik geloof dat onze band er geen deuk van had kunnen oplopen." 

Ongelooflijk sterke vrouw

"En ik heb me afgevraagd of mijn ouders de brieven niet bewaard hebben zodat ik ze zou lezen als zij er niet meer waren. Ik weet het antwoord niet: aan de ene kant denk ik aan hoe onrustig mijn vader was toen hij doorhad dat hij zou overlijden – was dat omdat hij de brieven had willen weggooien? Aan de andere kant: het zijn geen brieven die je bewaart omdat je er een goed gevoel aan overhoudt, dus misschien wilden ze wel dat ik ze zou lezen als zij er niet meer waren?"

Eén ding vindt Angelique jammer na het lezen van de brieven: dat ze dit alles niet wist toen haar ouders nog leefden. "Dan had ik mijn moeder een knuffel kunnen geven, en kunnen zeggen: Wauw mam, wat heb jij veel meegemaakt. En wat ben jij een ongelooflijk sterke vrouw dat je ondanks dat alles overeind bent gebleven."