Lange wachtlijsten, torenhoge kosten: zo liep de jeugdzorg compleet vast

Kinderen moeten minder vaak naar de psycholoog, zei staatssecretaris Maarten van Ooijen, verantwoordelijk voor jeugdzorg, vorige week. Want als kinderen op een andere manier geholpen kunnen worden, wordt het jeugdzorgsysteem niet verder belast. Mede om zijn idee verder toe te lichten organiseert hij vandaag een bijeenkomst met ouders en instanties. Ook zijn andere ideeën 'uit het veld' die bijdragen om de jeugdzorg weer op gang te brengen, zijn welkom.

De jeugdzorg is de afgelopen jaren namelijk enorm gegroeid: bijna één op de zeven kinderen in ons land krijgt een vorm van jeugdzorg. Er is vooral een explosieve groei in de lichtere vormen. De kosten stegen daardoor explosief: tot 5,6 miljard vorig jaar. Het systeem piept en kraakt en er staat nog altijd een forse bezuiniging gepland. Hoe konden het aantal hulpvragen en daardoor de kosten zo stijgen? Zeven vragen en antwoorden op een rij:

1. Wanneer zijn de problemen begonnen?

Even terug naar acht jaar geleden. In 2015 besloot de Rijksoverheid het jeugdzorgsysteem te decentraliseren. Als de hulp dicht bij huis wordt aangeboden, zou de hulp voor kinderen toegankelijker zijn. Dat was het idee. De gemeenten werden verantwoordelijk, het Rijk betaalde de gemeenten voor de uitvoering van deze zorg.

Door de decentralisering zou de jeugdzorg efficiënter worden, daarom werden bezuinigingen aangekondigd. Het effect hiervan was dat aanbieders in de jeugdzorg sindsdien met elkaar moesten concurreren om voor een zo laag mogelijk bedrag de beste zorg te leveren. "Het ging al langer niet lekker in de jeugdzorg, maar de decentralisatie was de aanleiding voor de grote problemen die we nu zien", zegt Maaike van der Aar, bestuurder jeugdzorg van FNV.

2. Hoe zit het systeem nu in elkaar?

Bij de decentralisatie heeft het Rijk de zorg uitbesteed aan de 342 gemeenten; elke gemeente organiseert de uitvoering op zijn eigen manier. Jeugdhulp varieert van lichte hulp voor dyslexie en 'simpele' opvoedproblemen tot complexe zorg bij zware mentale problemen of eetstoornissen. Er zijn inmiddels 7000 zorgaanbieders die deze problemen behandelen.

Omdat elke gemeente andere regels kent, moeten de zorgaanbieders telkens een nieuwe aanbesteding inleveren of onderhandelen met verschillende gemeentes. "Er gaat enorm veel tijd zitten in administratieve rompslomp en verantwoording", zegt Van der Aar. "Sommige organisaties hebben hele afdelingen opgezet om dit soort zaken te regelen."

3. Wie is verantwoordelijk voor de jeugdzorg?

Als je puur naar de dossiers kijkt, dan zijn er uiteindelijk twee ministeries verantwoordelijk. Het ministerie van Justitie en Veiligheid is verantwoordelijk voor de jeugdbescherming, dat is de gedwongen hulpverlening voor kinderen die worden bedreigd in hun ontwikkeling. Hier komt altijd een rechter aan te pas. Maar het grootste gedeelte van de zorg valt onder het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS).

Bij de decentralisatie is het volgens Van der Aar nooit goed afgebakend wie waar over gaat: de werkgevers, de gemeenten of het Rijk. Stel: het personeel in de jeugdzorg wil een loonsverhoging. De werkgevers zeggen hiervoor geen geld te hebben en dat te moeten krijgen van de gemeenten. De gemeenten verwijzen naar het Rijk, want daar krijgen zij het geld van en het Rijk zegt: wij hebben het gedecentraliseerd, je moet bij de gemeenten zijn. "Zo is het met elk issue pingpongen geworden", zegt Van der Aar. "Iedereen wijst naar elkaar."

4. Wat zijn de gevolgen van deze problemen?

Jeugdzorg kampt met enorme personeelsproblemen. Binnen jeugdzorg is er op dit moment een tekort van 700 professionals. Dit dreigt op te lopen naar 1900 in 2031, blijkt uit onderzoek van Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn (AZW).

De krappe arbeidsmarkt is een van de oorzaken. Maar dat is niet de enige reden. Het personeel loopt weg en het ziekteverzuim is hoog. "Bij vertrek geeft het personeel vaak als belangrijkste reden de hoge werkdruk aan, zei Arina Kruithof eerder tegen RTL Nieuws. Ze is bestuurder bij Jeugdbescherming Rotterdam Rijnmond. Een jeugdbeschermer in Rotterdam heeft op dit moment gemiddeld maar twee uur per week tijd voor een gezin. En dat is inclusief administratie en het zoeken naar passende hulp.

Het gevolg? Enorm lange wachtlijsten en te weinig tijd en aandacht voor kinderen in de zorg en dus ook kwaliteitsverlies. Jongeren met problemen moeten soms maanden wachten op goede hulp.

Joyce (22) is iemand die last had van de problemen bij jeugdzorg. Eerder maakten we deze reportage over haar:

5. Er is nu een akkoord. Zijn de problemen hiermee opgelost?

In korte tijd zijn twee akkoorden bereikt. Werkgevers in de jeugdbescherming en de FNV sloten onlangs een akkoord over betere arbeidsomstandigheden. De werkdruk wordt minder, mede door het afbouwen van het aantal casussen dat jeugdbeschermers onder hun hoede hebben.

Volgens de vakbond betekent het akkoord na maanden van actievoeren een doorbraak voor de 5000 jeugdbeschermers. De verwachting is wel dat de wachtlijst door het akkoord in eerste instantie oploopt.

Er is ook een akkoord gesloten tussen het Rijk en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Een bezuiniging van honderden miljoenen wordt twee jaar uitgesteld.

Lees door onder kader

Robin ging van wachtlijst naar wachtlijst

Robin (20) is ervaringsdeskundige van het falende jeugdzorgsysteem. Jarenlang ging ze van wachtlijst naar wachtlijst voor de behandeling van autisme, een posttraumatische stressstoornis en depressie. Ze werd er hopeloos van. "Door de wachttijden kwam ik echt in een crisis terecht. Ik had geen perspectief meer en daardoor ging het nog slechter met me."

Inmiddels zit ze in een panel met dertig andere ervaringsdeskundigen en zit ze met staatssecretaris Van Ooijen om de tafel. "Ik heb zoveel meegemaakt, met mijn ervaringen wil ik de maatschappij vooruit helpen." Robin heeft meegedacht aan een preventieakkoord voor mentale kwetsbaarheid van jongeren. Ze wil bijvoorbeeld betere voorlichting op scholen. "Als je de problematiek eerder herkent en eerder aan de belt trekt, hoeft het niet zo groot te worden dat je bij de jeugdpsychiatrie belandt."

Ze pleit daarom voor inloopvoorzieningen waar jongeren zich thuis voelen en waar ze kunnen praten over hun mentale gezondheid. Maar ze is ook kritisch op Van Ooijen. "Dat wat hij laatst zei, over kinderen die minder naar de psycholoog moeten, daar ben ik het niet mee eens. Je kunt een probleem beter snel behandelen voor het groter wordt. Dat zorgt volgens mij later voor minder grote problemen."

6. Waarom wil het kabinet alsnog flink bezuinigen?

Maandenlang steggelden de gemeenten en het Rijk over het geld. De aanleiding was een voorgenomen bezuiniging van honderden miljoenen die nodig is omdat de zorg niet meer betaalbaar is. De bezuiniging zou over meerdere jaren oplopen tot 1,1 miljard. De delen van 2024 en 2025 - in deze jaren zou het gaan om een bezuiniging van 385 miljoen - zijn geschrapt en worden nu in 2026 ingehaald.

"De bezuinigingen in de jeugdzorg bestaan uit twee delen", legt Van der Aar uit. "Er moet ruim een miljard bespaard worden uit de hervormingen. Die 385 miljoen euro is dus geen verzachting, zoals eerder is gecommuniceerd, maar uitstel. Daarnaast wordt er nog eens 511 miljoen euro extra bezuinigd, dat staat in het regeerakkoord. Maar dit is nog even uitgesteld omdat het Rijk er niet goed uitkomt hoe deze bezuiniging eruit moet komen te zien."

7. Wat kan er op korte termijn gebeuren?

"Zorg dat je mensen behoudt, dat de werkplek prettiger wordt", zegt Maaike van der Aar. "Uit onderzoek blijkt dat 30 procent van het budget, zo'n 1,5 miljard, blijft hangen in coördinatiekosten, inkoop en organisatie. Haal de vele administratieve taken weg of uniformeer het. Zorg bij de hoogspecialistische en specialistische zorg voor één centrale inkoop- (het Rijk) en tarievenmodel. Dat scheelt al een hoop."

Van der Aar is kritisch op het plan van Van Ooijen om kinderen minder vaak professionele hulp aan te bieden. Het is volgens haar niet onderbouwd dat er nu veel kinderen onterecht aanspraak maken op jeugdhulp. "Het is prima om een maatschappelijke discussie te beginnen over een socialer Nederland en over opgroeien, maar dat mag niet ingezet worden als afleiding en het uitstellen van het op korte termijn aanpakken van grote problemen van een sector die het nú heel zwaar heeft."