Gemeenten verzuimen misstanden als omkoping en fraude te registreren

Toen zijn zoon in 2020 bij de Kanaaltunnel werd opgepakt met 400 kilo harddrugs in de vrachtwagen, had de Urker wethouder Geert Post iets uit te leggen. Hij bleek de rit zelf te hebben ingeboekt, als eigenaar van het transportbedrijf, een nevenfunctie die hij voor de gemeente had verzwegen. Hoewel de zoon werd vrijgelaten omdat niet kon worden bewezen dat hij weet had van de drugs, leidde het tot een stevige crisis in het Urker gemeentehuis.

Een onderzoeksbureau maakte gehakt van de bestuurscultuur in het vissersdorp. "Van een ontwikkeld integriteitsbeleid is op de gemeente Urk geen sprake", concludeerden de onderzoekers. "Er is geen samenhangend geheel van regels omtrent integriteit, er zijn geen functionarissen aangewezen met een specifieke rol op dit gebied en er is geen structurele aandacht voor bewustwording."

Serie verhalen over integriteit gemeenten

Dit is het derde deel van een serie onderzoeksverhalen over integriteitsschendingen bij Nederlandse gemeenten. Eerder schreven we over het totaal van 900 ambtenaren die op de vingers zijn getikt en criminele infiltratie. Alle verhalen verzameld vind je hier. 

Zo extreem als op Urk is het lang niet overal, maar uit onderzoek van RTL Nieuws blijkt dat het integriteitsbeleid ook in veel andere gemeenten rammelt. Met een verzoek op de Wet Open Overheid vroegen we bij alle 342 Nederlandse gemeenten alle meldingen van integriteitsschendingen in de afgelopen drie jaar op. Elf gemeenten gaven aan dit verzoek geen gehoor en overtreden hiermee de wet.

'Ongeloofwaardig'

In totaal antwoordden 129 gemeenten in drie jaar tijd geen enkele melding van een integriteitsschending te hebben ontvangen. "Volstrekt ongeloofwaardig. Bij elke organisatie met enige omvang heb je altijd wel een paar meldingen", reageert Rob van Eijbergen, professor Integriteit bij de Vrije Universiteit.

De grootste gemeente die geen enkele melding van een integriteitsschending kon terugvinden, is de gemeente Groningen. "Geen integriteitsschendingen in de qua inwonertal vijfde gemeente van Nederland? Onbestaanbaar", zegt universitair docent Bestuurskunde Toon Kerkhoff.

"De ene gemeente steekt veel meer tijd en energie in integriteitsbeleid dan de andere. Als een gemeente als Groningen de boel niet op orde heeft, is dat zorgwekkend", aldus Kerkhoff. "En ze hebben geen enkel excuus." De gemeente Groningen erkent tegen RTL Nieuws dat het de registratie niet op orde heeft en dat daaraan gewerkt gaat worden.

Valse facturen

Bovendien blijken enkele van de 129 gemeenten die aangeven geen meldingen te hebben ontvangen, niet vrij van integriteitsschendingen. Krimpenerwaard, die nul meldingen aan RTL Nieuws doorgaf, kampte in die periode zelfs met twee grote affaires. In 2021 deed de gemeente aangifte tegen een ambtenaar die via schijnconstructies een bedrijf inhuurde waar hij belangen in had en mogelijk valse facturen indiende. En burgemeester Pieter Paans stapte in 2022 op na een melding over herhaald grensoverschrijdend gedrag.

Over het vertrek van de burgemeester meldt Krimpenerwaard: "In betreffend geval is de goede meldingsprocedure gevolgd die uiteindelijk heeft geresulteerd in het zelf ontslag nemen van de toenmalig burgemeester. Het incident is niet officieel binnen onze organisatie geregistreerd als integriteitsmelding in een systeem."

'Wachten tot het misgaat'

Bijzonder hoogleraar Integriteit Lokaal Bestuur Leonie Heres benadrukt het belang van een goede registratie van integriteitsmeldingen. "Als je niet goed bijhoudt wat er gebeurt, kun je er ook geen goed beleid op maken. Bij sommige gemeenten is het wachten totdat het misgaat."

Sommige gemeenten konden alleen het aantal meldingen terughalen, maar niet de inhoud ervan. De reden is dat ze de afhandeling van integriteitsmeldingen uitbesteden aan een extern bureau dat nauwelijks terugkoppeling geeft. De gemeente Schagen kan om die reden geen enkel onderliggend document vinden en zelfs het jaarverslag uit 2021 blijkt te ontbreken. Schagen erkent dat de integriteitsmeldingen 'helaas niet zijn geregistreerd zoals de rijksoverheid voorschrijft'.

Paniekvoetbal

Toon Kerkhoff vindt dat een kwalijke zaak. "Op deze manier leren gemeenten niet van integriteitskwesties. Zo houd je steeds paniekvoetbal als er een affaire opdoemt."

Kerkhoff onderzocht integriteitskwesties bij overheden. Juist bij gemeenten komen die vaker voor dan bij andere overheidsorganisaties zoals ministeries. Een van de redenen daarvoor is dat de afstand tussen het bestuur en ambtenaren en de bevolking kleiner is. Een wethouder komt langs het voetbalveld makkelijk aan de praat met een aannemer die geïnteresseerd is in een lokaal bouwproject. "Belangenverstrengeling ligt dan sneller op de loer."

Volgens demissionair minister Hugo de Jonge van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties is er voor meerdere gemeenten werk aan de winkel: "Alle gemeenten zijn verplicht tot het hebben van een samenhangend integriteitsbeleid en daar horen registratie en verantwoording bij. Sommige gemeenten doen dat heel grondig en sommige gemeenten hebben daar echt een been bij te trekken."

Verantwoording

De onderzoeksredactie van RTL Nieuws vroeg met een beroep op de Wet Open Overheid alle meldingen van integriteitsschendingen uit de afgelopen drie jaar op bij alle 342 gemeenten in Nederland.

203 gemeenten maakten daarop hun meldingen (deels) openbaar. 129 gemeenten gaven aan in drie jaar tijd geen enkele melding te hebben ontvangen. 10 gemeenten weigerden inzage te geven in de inhoud van meldingen of zeiden dat niet te kunnen. Het gaat om Groningen, Nieuwegein, Westland, Valkenburg aan de Geul, Molenlanden, Middelburg, Stichtse Vecht, Gooise Meren, Eersel en Wijk bij Duurstede.