Worden oorlogsmisdaden Hamas en Israël ooit bestraft, en vier andere vragen

Na de aanval van Hamas op 7 oktober en de daaropvolgende bombardementen van Israël op de Gazastrook was er volgens de Verenigde Naties 'duidelijk bewijs dat er mogelijk oorlogsmisdaden gepleegd zijn door beide partijen'. Een speciale VN-commissie liet al weten zich in te spannen om bewijzen hiervoor te verzamelen. Maar hoe doe je dat, bijvoorbeeld in de Gazastrook, een gebied dat hermetisch is afgesloten van de buitenwereld. 

1. Wat is oorlogsrecht?

Het oorlogsrecht heeft als belangrijkste regel dat alleen militaire strijdkrachten mogen worden aangevallen. Dit betekent automatisch dat burgers of strijdkrachten die buiten gevecht zijn, niet aangevallen mogen worden. Hetzelfde geldt voor gebouwen en objecten. Een aanval op een munitiedepot is geen schending van het oorlogsrecht, maar een aanval op een school of een ziekenhuis is wel een oorlogsmisdaad. Al zijn er volgens sommige deskundigen ook daar weer uitzonderingen op.

"Maar", zegt juriste Laila al-Zwaini, "de belangrijkste regel is: je doodt geen burgers. Dus het is niet 'je mag burgers doden mits dit of dat'. Het oorlogsrecht zegt eigenlijk 'je mag geen burgers doden tenzij dit of dat'. Dat is een principieel verschil."

Al-Zwaini werkte in het verleden onder meer als Head of Rule of Law bij de VN-missie in Afghanistan en heeft zich voor haar werk door de jaren heen steeds meer verdiept in het oorlogsrecht.

2. Is er bewijs dat er oorlogsmisdaden zijn gepleegd?

Karim Khan, de hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag, was vorige week in Rafah, de enige grensovergang van de Gazastrook met Egypte. Daar zei hij dat, indien de misdaden van Hamas op 7 oktober bewezen kunnen worden, dit zeker schendingen van het oorlogsrecht zijn. 

Over Israël was hij voorzichtiger. "Misschien wel", zei Khan op de vraag of Israël zich ook schuldig maakte aan oorlogsmisdaden. De VN verklaarde dat de collectieve bestraffing van Gaza door het gebied af te sluiten van elektriciteit, water, voedsel en medicijnen wellicht als oorlogsmisdaad gezien kan worden.

Mensenrechtengroep Human Rights Watch (HRW) zegt dat er zowel in Israël als in de Palestijnse gebieden 'meerdere oorlogsmisdaden zijn en worden gepleegd'. Een speciale VN-commissie is inmiddels dus bezig met het verzamelen van bewijzen die zullen worden overhandigd aan het ICC, maar vooralsnog is duidelijk dat dat uiterst moeizaam zal gaan.

Ook al-Zwaini weet dat het berechten van oorlogsmisdaden een lange adem vergt. "Het ICC heeft nu een formulier online gezet voor burgers in Gaza om melding te maken van oorlogsmisdaden. Israël laat geen waarnemers van het ICC toe in eigen land, laat staan in Gaza. Dus het is lastig."

"Tegelijkertijd verzamelen ook organisaties zoals Amnesty International getuigenissen en helpen Gazanen zelf mee met beelden die zij op sociale media delen", zegt al-Zwaini. "Beelden van bombardementen op burgerdoelen, waaronder scholen en zelfs medische hulpdiensten, zoals ziekenhuizen en ambulances."

"Ook dat kan als bewijs worden gebruikt, mits zorgvuldig geverifieerd. En burgeronderzoekers zoals bijvoorbeeld Bellingcat helpen hier ook heel erg goed bij mee. Andersom houdt Israël tot nu toe zelf de regie over het bewijsmateriaal van de aanvallen van Hamas op Israël vorige maand."

3. Welke oorlogsmisdaden worden er gepleegd?

Naast de VN ziet ook het Rode Kruis het door Israël afsluiten van de Gazastrook van water, elektriciteit en voedsel als een mogelijke oorlogsmisdaad.

Andere organisaties gaan nog een stap verder en beschuldigen Israël van genocide, het moedwillig uitroeien van een bepaalde bevolkingsgroep. Veel deskundigen durven dat woord nog niet in de mond te nemen, onder meer omdat er een flinke juridische lading achter schuilt. Een speciaal rapporteur van de VN noemde de manier waarop Israël woonwijken in Gaza compleet onleefbaar maakt door bombardementen wel 'domicide', volgens hem een oorlogsmisdaad.

"Maar daarnaast kun je ook denken aan de bombardementen van Israël op locaties waar veel burgers zitten, zoals scholen. Het collectief straffen van de hele bevolking door ze af te sluiten van eerste levensbehoeften. Er zou sprake zijn van gebruik van witte fosfor, een gevaarlijke chemische stof die de huid wegbrandt, wat een oorlogsmisdaad is in dichtbevolkt gebied. En daarnaast ook de gedwongen evacuatie van een miljoen Gazanen naar het zuiden zonder veiligheidsgaranties", zegt al-Zwaini.

Aan de kant van Hamas is duidelijk dat de aanvallen die zij op 7 oktober pleegden, waarbij ze burgers doodden en ontvoerden, gezien kunnen worden als oorlogsmisdaad, mits ze bewezen kunnen worden. "Maar ook de raketten die zij nog bijna dagelijks richting Israël afvuren zouden zo kunnen worden bestempeld", zegt al-Zwaini. "En het gijzelen van Israëliers, net als het gebruiken van Gazanen als menselijk schild."

4. Vallen beide partijen onder het oorlogsrecht en het ICC?

Internationaal gezien bestaan er soms vragen over of Hamas wel of niet onder het oorlogsrecht valt omdat ze geen staat vormen. Zo vond de voormalige Amerikaanse president Bush dat al-Qaeda en de taliban daarom niet beschermd zouden worden door het oorlogsrecht. Een Amerikaanse hoge rechter herriep dat besluit later.

Ook valt op te merken dat Hamas de facto de regering vormt in Gaza. Het ICC heeft de Palestijnse staat erkend en de Palestijnen hebben de Geneefse conventie ondertekend. Dit betekent in principe dat de Palestijnen, inclusief Hamas, zich beschermd weten door het oorlogsrecht en zich er ook aan moeten houden. Israël heeft het ICC nooit erkend en heeft in het verleden sterke twijfels geuit bij de legitimiteit van het strafhof.

"Toch kunnen Israëlische functionarissen en commandanten vervolgd worden voor oorlogsmisdaden die zijn begaan op Palestijns gebied. Omdat de Palestijnen het ICC wel erkennen, krijgt het strafhof dus jurisdictie om hiernaar te kijken", zegt al-Zwaini.

5. Worden de oorlogsmisdaden ooit berecht?

Als er voldoende bewijs is voor het ICC kan er worden besloten om een arrestatiebevel uit te vaardigen. Dit is bijvoorbeeld gebeurd bij de Russische president Vladimir Poetin vanwege de inval van zijn land in Oekraïne. Toch zit Poetin nog steeds onbestraft in Rusland. 

"Een arrestatiebevel legt een plicht op de landen die zijn aangesloten bij het ICC om hieraan mee te werken", weet al-Zwaini. "Rusland is dat bijvoorbeeld niet. China ook niet, dus Poetin kan daar gewoon naartoe. Maar eerder dit jaar wilde Poetin Zuid-Afrika bezoeken voor een internationale top en dat ging toen niet door. Zuid-Afrika erkent het strafhof namelijk wel."

Zoals eerder al benoemd, erkent Israël het ICC niet en zal het land dus ook niet meewerken bij een eventueel arrestatiebevel van bijvoorbeeld premier Benjamin Netanyahu. Maar Nederland zou bijvoorbeeld als Netanyahu ons land zou bezoeken terwijl er een arrestatiebevel is uitgevaardigd, verplicht worden om hem te arresteren.

"Zodoende ligt er dus ook een hele verantwoordelijkheid bij derde landen", zegt al-Zwaini. "Die er eigenlijk nu al ligt, want deze groep landen heeft de plicht om er alles aan te doen dat een land in oorlog zich aan het oorlogsrecht houdt. Dat Rutte, net als de meeste andere leiders, tot nu toe Israël niet uitdrukkelijk heeft gemaand tot deëscalatie, kan dus eventueel gezien worden als een schending van het oorlogsrecht."

"En Hamas? Het strafhof doet al sinds 2021 onderzoek naar mogelijke oorlogsmisdaden door Israël, Hamas en andere gewapende Palestijnse groeperingen. Ook zij kunnen dus, juridisch gezien, in Den Haag worden gedaagd."