Miljoenen aan toeslagen en geldpotjes blijven ongebruikt: 'Regels nodeloos ingewikkeld'

1. Welke toeslagen blijven het vaakst ongebruikt?

"Wij zien bij de mensen die onze hulp inroepen dat ze vooral de huurtoeslag en de zorgtoeslag niet aanvragen", zegt Karlein van der Velde, projectcoördinator Thuisadministratie bij vrijwilligersorganisatie Humanitas. "Daar blijft het meeste geld liggen."

Maar ook veel gemeentelijke voorzieningen blijven onbenut, weet ze: "Hieronder vallen bijvoorbeeld de bijzondere bijstand en dingen als gemeentelijke studiefondsen voor jongeren met een handicap. Het geldt ook wel voor energietoeslagen, maar in mindere mate, omdat deze toeslagen veel in het nieuws zijn geweest. Mensen weten dus dat ze bestaan."

Volgens cijfers van de Voorzieningenwijzer, die mensen wegwijs maakt in gemeentelijke potjes en inwoners en gemeenten helpt schulden te voorkomen, maakt 83 procent van de inwoners 'geen of onvoldoende gebruik van gemeentelijke voorzieningen'.

2. Waarom vragen zoveel mensen toeslagen niet aan?

Deskundigen noemen telkens weer drie oorzaken: onbekendheid bij de mensen die er recht op hebben, angst om er juist door in de problemen te komen, en de complexiteit van de voorwaarden en formulieren.

"De regels en systemen zijn vaak nodeloos ingewikkeld", zegt Wouter van Zandwijk, landelijk woordvoerder bij Humanitas. "Deze week is toevallig het noodfonds voor hoge energiekosten online gegaan. Die kunnen mensen invullen die het echt hard nodig hebben. Weet je hoe lang de handleiding is voor het invullen van die aanvraag? 37 pagina's."

Karin Radstaak, woordvoerder bij Nibud (Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting) zegt dat veel mensen 'angstig zijn om in een systeem terecht te komen waarin het mis kan gaan'. "Iedereen kent wel verhalen over mensen die juist door dit soort toeslagen in de schulden zijn geraakt. Omdat ze informatie te laat aanleverden, of opeens te veel verdienden, of inwonende kinderen hebben die geld gingen verdienen. Dat schrikt mensen af."

Volgens Karlein van der Velde van Humanitas zijn twee dingen hier belangrijk: de complexiteit van de aanvragen en de regels, en tegelijk de angst om in de problemen te komen.

Over de complexiteit zegt ze: "Het is een hele papierwinkel om het goed te regelen. Stel dat je een uitkering hebt en parttime gaat werken; regel het maar eens, ik geef het je te doen. Vooral als je een flexibel inkomen hebt... Voor de zorgtoeslag en huurtoeslag moet je elk jaar alle veranderingen doorgeven. Je moet lef hebben om je in die wereld te begeven."

Gemeentelijke potjes hebben nog een bijkomend probleem, zegt ze: omdat de voorwaarden van jaar tot jaar kunnen variëren, en ook van gemeente tot gemeente anders zijn. Overzicht scheppen is daarom bijna ondoenlijk.

'Niet ingewikkeld om in de problemen te raken'

"Sommige gemeentes omschrijven heel duidelijk onder welke voorwaarden je een beroep kunt doen op de bijzondere bijstand, maar andere gemeentes omschrijven dat juist heel vaag of algemeen. Dan denken mensen al snel: laat maar zitten. Je moet namelijk heel veel administratief werk doen zonder dat je weet of het iets op kan leveren."

Het verschil in gemeentes ondervond ze ook in haar eigen leven: "Mijn vader woonde in Smallingerland. Daar kwam hij niet in aanmerking voor een collectieve zorgverzekering en ook niet voor een energietoeslag. Terwijl hij in Leeuwarden beide toeslagen wel gekregen zou hebben. Eigenlijk vreemd dat er zoveel verschil zit tussen de regels."

Van der Velde zegt ook de angst van mensen te herkennen om zich juist problemen op de hals te halen. "Het is echt niet ingewikkeld om in de problemen te raken. Dat is zelfs snel geregeld. En dat zien we ook vaak: mensen durven toeslagen simpelweg niet aan te vragen, omdat ze bang zijn dat ze ineens een groot bedrag moeten terugbetalen."

Ook stipt ze aan dat 'ongeveer 20 procent van de bevolking de weg niet weet in de digitale wereld'. "Vooral voor ouderen is dat nog een extra hindernis."

Onwetendheid is ook een belangrijke reden om geld te laten liggen. Karin Radstaak van Nibud: "Ik heb in mijn omgeving gemerkt dat veel mensen denken dat het kindgebonden budget automatisch wordt aangeboden. Maar dat is niet zo. Het gebeurt trouwens ook dat mensen denken dat ze te veel verdienen. Maar de voorwaarden zijn vaak ruimer dan je denkt. Misschien krijg je niet een volledige toeslag, maar het kan zomaar zijn dat je een gedeeltelijke toeslag kan krijgen."

Die onbekendheid met de mogelijkheden bleek ook uit onderzoek van vergelijkingssite Independer uit augustus 2021: daaruit bleek dat 41 procent van de ondervraagden niet wist of zij recht hadden op zorgtoeslag.

In april 2019 publiceerde Nibud een onderzoek (het meest recente over dit onderwerp) waarin het schreef: "Ruim een kwart (27 procent) van de huishoudens weet niet of ze recht hebben op tegemoetkomingen zoals toeslagen. Van de huishoudens met een laag inkomen weet 1 op de 6 dit niet."

3. Wat kun je doen om te krijgen waar je recht op hebt?

Er zijn online verschillende tools beschikbaar waar je een indicatie kunt krijgen van waar je recht op hebt. Nibud heeft bijvoorbeeld de tool Bereken uw recht, waarmee je zelf kunt uitzoeken op welke toeslagen je eventueel recht hebt. Ook de Belastingdienst heeft zo'n rekenhulp op de site. De eerder genoemde Voorzieningenwijzer helpt je met gemeentelijke regelingen. Op de gekoppelde site datgeldtvoormij kun je per gemeente zoeken of je in aanmerking komt voor hulp.

Karin Radstaak heeft nog een tip en een waarschuwing: "Als je er zelf niet uit komt, kun je heel goed de hulp inschakelen van vrijwilligers, bijvoorbeeld van Humanitas. Die mensen zijn er, maak daar gebruik van. Het is zonde om geld te laten liggen. En zij kunnen soms al met twee bezoekjes orde scheppen in de mogelijkheden. Maar let op: als je een toeslag hebt aangevraagd, moet je er wel alert op zijn dat je zelf regelmatig de wijzigingen doorgeeft. Dat geeft administratie, en dat is voor de meeste mensen niet bepaald een hobby, maar het is wel belangrijk om te voorkomen dat er problemen ontstaan."

Ook landelijk Humanitas-woordvoerder Wouter van Zandwijk tipt de hulp van 'de meer dan 5000 vrijwilligers van 72 afdelingen in het hele land'. "Zij helpen in totaal zo'n 18.000 mensen per jaar. Dat doen ze vaak bij de mensen thuis, of tijdens spreekuren of bij het toeslagenservicepunt."

4. Om hoeveel geld gaat het eigenlijk?

Goede cijfers daarover zijn er niet, zegt Karin Radstaak van Nibud: "Dat komt omdat de mensen die het niet aanvragen, niet zichtbaar zijn in de statistieken. Het simpele antwoord is daarom: we weten niet wie er wel recht op hebben maar het niet aanvragen."

Het eerder genoemde onderzoek van Independer noemt een bedrag van 100 miljoen euro per jaar, alleen al aan zorgtoeslag.