De 'coolste dictator ter wereld' maakte het gevaarlijke El Salvador veiliger tegen een hoge prijs

De 32-jarige Alex Cisneros groeide op in El Salvador. Maar op zijn twintigste vluchtte hij naar Amerika nadat zijn neef werd gedood door bendegeweld. Inmiddels is hij weer terug in het Midden-Amerikaanse land en durft hij voor het eerst in zijn leven 's nachts over straat te lopen, zegt hij tegen persbureau AP. 

Wie daarvoor volgens hem verantwoordelijk is? Nayib Bukele. De huidige president van El Salvador, dat de verlosser betekent, is ongekend populair. Voor veel inwoners is Bukele die verlosser gebleken.

Vorig decennium stond El Salvador bekend als het meest gevaarlijke land ter wereld. Straatbendes maakten er de dienst uit en moorden waren aan de orde van de dag.

Nadat Bukele in 2019 president werd, onderhandelde hij in het geheim met de grootste bendes. Die beloofden het geweld te doen stoppen. In ruil daarvoor moest de regering meer geld uitgeven aan sociale projecten in arme buurten om de werkgelegenheid te verbeteren. Ook moest het gevangenisregime worden verbeterd. 

Dat ging drie jaar goed, tot maart 2022. Toen vonden in een weekend 87 moorden plaats, het hoogste aantal in jaren. Bendeleden waren boos omdat ze vonden dat de president zich niet aan de afspraken hield. Vanaf toen ging Bukele uit een ander vaatje tappen.

Noodtoestand

Hij verklaarde de oorlog aan de bendes en kondigde de noodtoestand af. Die wordt tot op de dag van vandaag elke maand verlengd. Door de noodtoestand worden de vrijheden van inwoners aanzienlijk ingeperkt. Mensenrechtenorganisaties luiden de noodklok. 

Volgens Human Rights Watch en Amnesty International zijn duizenden mensen onschuldig opgepakt, krijgen mensen niet altijd een eerlijk proces en worden gevangenen soms mishandeld en gemarteld. Ook sprak Amnesty met journalisten die wegens intimidatie zijn gevlucht. 

Maar de kritiek doet de president weinig. Op X, voorheen Twitter, spreekt Bukele grappend over 'de coolste dictator ter wereld'. Op sociale media is hij mateloos populair met miljoenen volgers. Daar heeft hij alle ruimte om zijn successen over het voetlicht te brengen. 

Megagevangenissen

Sinds de noodtoestand hebben de politie en het leger zo'n 75.000 mensen opgepakt. Inmiddels zou ruim 2 procent van de volwassen bevolking in de gevangenis zitten. Niet voor niets heeft het land de meeste gevangenen per inwoner. Gevangenissen puilen uit en gevangenen hebben minder ruimte dan een varken in een megastal. De aanpak heeft als doel om af te schrikken. 

"Arrestanten kunnen twee jaar worden vastgezet terwijl er onderzoek naar hen gedaan wordt", zegt Julienne Weegels, Centraal-Amerika-specialiste aan de Universiteit van Amsterdam. Ook wijst ze op de massarechtszaken die in de nabije toekomst plaats zullen vinden, waar honderden verdachten volgens nieuwe wetgeving tegelijk voor dezelfde rechter komen te staan. "Hoe ga je bij die honderden mensen de individuele verantwoordelijk vaststellen?", vraagt ze zich af. Vooralsnog zit vrijwel iedereen in voorarrest. 

In een recent interview met persbureau AP erkent vicepresident Félix Ulloa dat de regering fouten heeft gemaakt in de strijd tegen de straatbendes. Zo geeft hij toe dat onschuldige mensen zijn opgesloten. Maar Ulloa ontkent dat de regering de democratie ondermijnt. De inperking van vrijheden is nodig om de strijd tegen drugsbendes te winnen, stelt hij. 

'Methode-Bukele'

Maar de aanpak heeft blijkbaar succes. Het Midden-Amerikaanse land ging van een van de hoogste moordcijfers in de wereld naar een relatief veilig land in de regio. Inmiddels is El Salvador een voorbeeld voor de rest van de regio. Presidenten van landen als Ecuador, Honduras en Colombia kijken met veel belangstelling naar de 'methode-Bukele'. 

"Bukele ontleent zijn legitimiteit aan de veiligheid op straat. Dat heeft zijn populariteit enorm vergroot", zegt Chris van der Borgh, universitair hoofddocent conflictstudies aan de Universiteit Utrecht. Hij heeft veel onderzoek gedaan naar het bendegeweld in El Salvador. 

Volgens hem had het straatgeweld een grote impact op de bewoners. Hun bewegingsvrijheid werd door de bendes drastisch ingeperkt. Ook persten ze mensen en bedrijven af. En vanwege de onveiligheid durfden kinderen niet naar school.

Maas in de wet 

"De veiligheid is zeker verbeterd", zegt koffieboer Marcos Rodriguez tegen persbureau Reuters. "Maar alle andere zaken zijn hetzelfde gebleven." Hij wijst op de gezondheidszorg, het onderwijs en bovenal de economie. Armoede, honger en inflatie zijn toegenomen onder Bukeles presidentschap. 

Niettemin is de toegenomen veiligheid op straat voor veel kiezers belangrijker dan de economie, zo blijkt uit een recente peiling. Bukele heeft een straatlengte voorsprong op zijn concurrenten; hij kan rekenen op grofweg 80 procent van de stemmen, zijn grootste uitdager staat op slechts vier procent. "Veel mensen zullen ook niet stemmen omdat er geen alternatief is", denkt Weegels. 

Vandaag gaat Bukele voor een tweede termijn van vijf jaar. Eerder was dat niet mogelijk, maar Bukele maakt gebruik van een maas in de wet. Op dit moment heeft hij zich tijdelijk teruggetrokken als president en kent het land nu een interim-president. Op die manier kan hij zeggen dat hij niet twee opeenvolgende keren president is geweest. 

Hoe dan ook kunnen ondernemers tegenwoordig een winkel openen zonder afgeperst te worden, durven inwoners weer 's avonds over straat te lopen en kunnen kinderen zonder angst naar school. "Mensen bekritiseren hem", besluit de uit Amerika teruggekeerde Cisneros tegen persbureau AP. "Maar hij veranderende tenminste iets."