Verdachten aanslag Moskou uit Tadzjikistan: 'Link met Oekraïne slaat nergens op'

1. Wat weten we over de verdachten?

De vier mannen werkten als gastarbeiders in Rusland. Ze komen uit Tadzjikistan, een voormalig Sovjetrepubliek. Ze verschenen zichtbaar toegetakeld in de Russische rechtszaal gisteravond. Een van hen leek vrijwel buiten bewustzijn.

"Als zij inderdaad de aanslagplegers zijn, dan past dat in een patroon van eerdere IS-leden afkomstig uit hetzelfde land", zegt terreurdeskundige Glenn Schoen. Het gaat dan om terroristen van IS-Khorasan, vaak afgekort als IS-K of ISKP. Die komen veelal uit Afghanistan, maar óók uit buurland Tadzjikistan of andere landen in de regio. In delen van dat land wordt nog Russisch gesproken, en dat maakt het makkelijker voor de terroristen om zich in Rusland te mengen, legt Schoen uit.

Al waarschuwt terreurexpert Beatrice de Graaf wel dat we niet met zekerheid weten of de opgepakte mannen daadwerkelijk de daders zijn. "Mogelijk zijn het andere, willekeurige Tadzjieken in Rusland die gewoon zijn opgepakt." Tadzjieken liggen vaak niet goed in Rusland, vertelt ze.

2. Wat is IS-K?

De aanslag is opgeëist door IS. Volgens Amerikaanse inlichtingen gaat het om IS-K, een tak van terreurbeweging IS. IS is verdeeld in 'provincies', dat zijn vaak regionale aanduidingen, maar soms ook oude, Perzische aanduidingen, vertelt De Graaf. "Khorasan staat voor eigenlijk heel Centraal-Azië."

De tak werd in 2015 opgericht. Hij wordt om meerdere redenen als gevaarlijk gezien, vertelt Schoen. Zo is het een relatief grote, ervaren groep: "Naar schatting met zo'n vierduizend leden. En die zijn dan veelal eerder al als strijder actief geweest en weten dus goed hoe ze met wapens moeten omgaan. Zo zijn veel IS-K leden ook voormalige Al Qaeda-leden." 

We zien al sinds 2015 aanvallen van IS-K, vooral in Afghanistan. "Bijvoorbeeld een aanslag in Kabul op de Russische ambassade twee jaar geleden", zegt De Graaf. Bij die bloedige zelfdodingaanslag kwamen zes mensen om. "Ze functioneren in Afghanistan niet als een strijdmacht, maar als een typische terreurgroep", vult Schoen aan. Ze plegen af en toe een aanslag, en leven verder onder de mensen.

3. Hoe kon die IS-tak groeien?

IS-K is altijd actief gebleven in de regio: "En de tak is de afgelopen jaren enorm gegroeid", aldus De Graaf. Dat heeft te maken met het terugtrekken van de Amerikanen uit Afghanistan in 2021, opperen beide deskundigen.

"Sindsdien zijn er geen westerse militairen in de buurt", zegt Schoen. De Taliban greep destijds de macht in Afghanistan, maar zij kunnen de IS-K maar moeilijk onder controle houden. Beide groeperingen zijn nadrukkelijk geen vrienden van elkaar, zegt de Graaf. "De Taliban worden door IS gezien als 'corrupte bende', omdat zij banden aangaan met Rusland en China. Ze zijn niet zuiver genoeg in de ogen van IS-K."  

En deze aanslag buiten Afghanistan is volgens haar een voorbeeld van hoe de organisatie sterker is geworden: het is een zeer grote operatie geweest, met wapens, safehouses, een verklaring. "Eigenlijk een 'ouderwetse' IS-aanslag."

En de dreiging gaat nu verder dan alleen Afghanistan of Rusland, legt Schoen uit: ook westerse inlichtingendiensten waarschuwen voor IS-K. Afgelopen juli werden nog negen mensen opgepakt in Nederland en Duitsland die contact hadden met de IS-tak. RTL Nieuws sprak gisteren ook met terrorisme-deskundigen die meer vertellen over de mogelijke dreiging van IS-K in Europa.

4. Waarom is Rusland een doelwit?

IS-K ziet Rusland al veel langer als vijand. "Al in 2014, toen het kalifaat werd uitgeroepen, was de verklaring dat de wereld bestaat uit twee kampen: de moslims aan de ene kant, en de christenen en de joden aan de andere", aldus De Graaf.

"En vanuit hun perspectief hoort Rusland bij dat tweede kamp", legt ze uit. Rusland profileert zichzelf dan ook als 'het baken van het ware christendom'. "Waarop IS-K zegt: daarom gaan we jullie aanvallen." Over de aanslag van vrijdag hebben ze het dan ook niet over het aantal Russen dat is gedood, maar over het aantal christenen.

"Rusland is in hun boekje een lokale supermacht waartegen gestreden moet worden." Vult Schoen aan. "Groepen zoals IS-K kijken naar het Westen en de Russen als één pot nat."

Maar het gaat niet alleen om ideologie, benadrukt De Graaf: "Rusland steun Assad in Syrië en is ook bezig invloed uit te breiden in andere landen in Centraal-Azië. Daar wordt Rusland door veel moslims als imperialistische mogendheid gezien."

5. Heeft Oekraïne banden met IS-K?

De Russische president Poetin houdt vol dat er een link is tussen de aanslag en Oekraïne. Zo zouden de mannen gepakt zijn terwijl ze onderweg waren naar Oekraïne. Maar Kyiv zegt niks met de aanslag te maken te hebben. Is er een connectie tussen Oekraïne en IS-K? "Nee. Die is er gewoon niet", zegt De Graaf. "Je kunt altijd verbanden verzinnen, maar dit komt echt niet uit Oekraïne, dit komt vanuit IS-K."

"Rusland probeert er een slaatje uit te slaan", zegt Schoen. "Ze hebben hier met hun inlichtingendienst gefaald, waarschuwingen in de wind geslagen en de dreiging niet kunnen detecteren. En dan zijn ze ook nog eens heel slecht en traag geweest in de reactie tijdens de aanslag zelf."

IS eiste de actie uren na het bloedbad al op. Op zaterdag volgde een foto waarop de strijders te zien zouden zijn. En op zondag werden er bewegende beelden verspreid van de aanslag door IS. 

"Dat is opmerkelijk. Beelden verspreiden gebeurt wel vaker, maar het lijkt erop dat ze echt krediet willen krijgen voor deze aanslag", zegt Schoen. "Ze proberen echt door te drammen: 'Hallo Rusland, wij waren het. En wat wat de Russen zeggen over Oekraïne, dat slaat eigenlijk nergens op'."

Daar sluit De Graaf zich bij aan: "IS zegt steeds: 'wij zijn het, wij zijn het, wij zijn het.'  Maar als Poetin dát toegeeft, moet hij ook toegeven dat hij heeft gefaald als 'mister security' in z'n eigen Rusland."