Wel een schuldgevoel, toch vliegen: waarom doen we dat?
Eén op de vier mensen die weleens met het vliegtuig reizen, zegt zich daar schuldig over te voelen vanwege het klimaat. Dat blijkt uit onderzoek van het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS). Toch blijven we vliegen. "Mensen zoeken naar manieren om die vliegreis aan zichzelf te verkopen", zegt hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk.
Wat vinden Nederlanders die weleens met het vliegtuig reizen, daar zelf van? Op die vraag zocht het CBS een antwoord in een nieuw onderzoek over klimaatbewustzijn. Ruim 41 procent van de deelnemers aan het CBS-onderzoek stapte in het afgelopen jaar minstens één keer in het vliegtuig voor een vakantie of citytrip. Voor ruim 50 procent was het langer geleden, 8 procent heeft nog nooit gevlogen.
18 tot 25-jarigen vliegen het vaakst: ruim 61 procent reisde in 2023 met het vliegtuig. Onder 25 tot 35-jarigen was dat ruim 57 procent. Met het aantal levensjaren nam het aantal vliegreizigers gestaag af, tot 4 procent onder de 75-plussers.
Schuldgevoel
Of we ons schuldig voelen over die vliegreis? Een kleine 43 procent zegt van niet en 30 procent is neutraal. Maar 26,9 procent heeft wel degelijk last van zogenoemde vliegschaamte. Jongeren liggen er het minst vaak wakker van (22,4 procent), 65 tot 75-jarigen het vaakst (31,7 procent).
Dat mensen die last hebben van hun geweten tóch in een vliegtuig stappen, is volgens hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk goed te verklaren. "We hebben allemaal een dwingende kleuter in ons die zijn zin wil doordrijven én een volwassene met een moreel besef. De volwassene denkt na over de gevolgen op lange termijn, de kleuter wil het nú leuk hebben", legt ze uit.
De kleuter en de volwassene proberen er onderling uit te komen, zegt de hoogleraar. "Mensen gaan dan op zoek naar een manier om die vliegreis aan zichzelf te verkopen, om hun keuze te rechtvaardigen. Dat klinkt als een oordeel, maar het is heel menselijk", vertelt ze. "Ik doe het zelf ook. Binnenkort maak ik een vliegreis en die praat ik goed door tegen mezelf te zeggen dat ik al twintig jaar niet in een vliegtuig heb gezeten."
Vermijden van verantwoordelijkheid
Dat is herkenbaar voor gedragsveranderaar Tom Schooltink van Nieuwe Wending, een communicatieadviesbureau dat gespecialiseerd is in gedragsverandering op het gebied van duurzaamheid en energietransities. "Er zijn allerlei mechanismen die een rol spelen in het besluit om te gaan vliegen. Een daarvan is ontkenning, dat zijn mensen die zeggen dat het klimaat altijd verandert en de pistes 20 jaar geleden ook groen waren", legt hij uit.
"Ook sociale validatie kan een rol spelen, dan vergelijk je jezelf met anderen. 'Mijn collega's vliegen veel meer dan ik', is dan bijvoorbeeld een argument." Een derde mechanisme is het vermijden van verantwoordelijkheid, stelt de gedragsveranderaar. Dan zeg je bijvoorbeeld dat jij eigenlijk niet wilde vliegen, maar je partner naar Tenerife wilde.
Volgens Vonk hebben mensen die ondanks hun vliegschaamte blijven vliegen, geen last van een serieus schuldgevoel. "Wanneer je je ergens écht schuldig over voelt of je heel erg schaamt, is dat een heel naar gevoel en dan doe je het niet meer. De functie van deze emoties is juist dat je je slecht voelt over gedrag dat anderen kan schaden en je gedrag aanpast. Deze mensen schamen zich misschien wel een beetje, maar niet genoeg om hun gedrag te veranderen."
Recht om wereld te zien
Dat de jongeren in het onderzoek iets minder last hebben van vliegschaamte, kan volgens Schooltink komen omdat ze vinden dat zij ook recht hebben om de wereld te zien. "Hun gedachte is dat hun ouders overal naartoe konden, maar zij met de gebakken peren zitten. Ze vinden dat ze er daarom ook op uit mogen."
Maar hoe zet je vliegschaamte dan wel om in duurzaam gedrag? Volgens Vonk wordt het tijd voor de 'volwassene' om de regie te pakken. "Wij mensen hebben het vermogen om vooruit te kijken en te denken. Als we dat niet gebruiken, wat heeft het dan voor zin?" In haar boek Je bent wat je doet, geeft ze tips om gedrag blijvend te veranderen.
Uitzoomen
Als je vliegschaamte hebt en op het punt staat om een vliegticket te boeken, is het volgens de sociaal psycholoog een goed idee om even uit te zoomen. "Bedenk voor jezelf hoe je over vijf jaar op deze beslissing terugkijkt. Of hoe je het zou aanpakken als je deze vakantie over vijf jaar zou hebben. Dan lijkt het vaak ineens een goed idee om met de trein te gaan, terwijl je op korte termijn vooral obstakels ziet."
Het zou mooi zijn als duurzamer leven gewoon wat aantrekkelijker wordt, vindt Vonk. "Wanneer het sneller en goedkoper wordt om in Europa met de trein te reizen, is het voor de kleuter in ons ook leuk. En aangezien die toch meestal stiekem aan de touwtjes trekt, wordt het dan veel makkelijker."