Seks, depressie en hormonen: 7 vragen en antwoorden over anticonceptie

Vanaf nu gaan huisartsen het anders doen. Besteedden ze voorheen vooral aandacht aan de lichamelijke gevolgen van het slikken van de pil, nu gaan ze vrouwen ook naar eventuele depressieve klachten en een verlaagd libido vragen.

Maar hoe kan het dat de pil zo'n invloed heeft op ons mentale gestel? En hoe zit 't met het spiraaltje? Zeven vragen en zeven antwoorden over hormonale anticonceptie. 

Hoe werkt de pil? 

"De pil bevat twee hormonen: estradiol en progesteron", legt Estrella Montoya uit. Ze is biopsycholoog en onderzoeker aan de Universiteit Utrecht en is gespecialiseerd in hormonen en ons brein. Bij het innemen van de pil neem je elke dag synthetische hormonen in, waardoor je lichaam via je hersenen het signaal krijgt om die hormonen niet zelf meer te hoeven aanmaken in de eierstokken.

"Daarmee breng je de eierstokhormonen op een laag en stabiel niveau." Op die manier wordt de eisprong onderdrukt. Want die wordt normaal getriggerd door schommelingen in estradiol. "Die schommelingen vinden dus niet meer plaats omdat je door de pil een constante hoeveelheid binnenkrijgt."

Hoe werkt een hormoonspiraal? 

Het hormoonspiraaltje bevat alleen progesteron. Dat zorgt ervoor dat het baarmoederslijmvlies dunner wordt, waardoor een zwangerschap wordt bemoeilijkt. Zaadcellen kunnen ook niet meer door het slijm van de baarmoederhals komen.

Als vrouwen zich slecht voelen door het hormoonspiraaltje of de pil, wat voelen ze dan? 

"Ik hoor niet zelden vrouwen zeggen dat ze 'heel erg depressief' worden van de pil of het spiraaltje", zegt Frank Broekmans, gynaecoloog en hoogleraar aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMCU). "Vrouwen beschrijven het soms als een 'grauwe sluier'. Soms voelen ze dat pas achteraf, als ze zijn gestopt met de pil. Dan ervaren ze weer een soort algemeen gevoel van meer vrolijkheid. Alsof er een gordijn is opengetrokken."

Montoya: "Vrouwen kunnen zich door hormonen somberder voelen, neerslachtig, minder zin hebben om dingen te ondernemen, en ook een veelgehoord effect van hormonale conceptie is minder zin in seks."

Waar de onderzoeker wél aan toe wil voegen dat er ook een groot deel van de vrouwen is dat zich 'gewoonweg prima' voelt bij het slikken van de pil of het gebruik van een hormoonspiraal. 

Hoe kunnen hormonen zo veel invloed op onze psyche hebben?

"De hormonen die ons lichaam in komen via de pil of het spiraaltje, werken niet alleen maar in onze baarmoeder", zegt Montoya. "Ze werken ook op de hersenen. Daardoor beïnvloedt de pil niet alleen maar je vruchtbaarheid, maar ook je psyche."

Je testosterongehalte neemt namelijk met 60 procent af als je de pil gebruikt. En dat is de grote boosdoener. Frank Broekmans: "We weten dat dat hormoon belangrijk is voor het ervaren van plezier, je goed voelen, en ook voor het libido van de vrouw." 

Ongeveer één op de tien gebruikers krijgt last van depressieve gevoelens, zo is te lezen in de bijsluiter.

Populaire pil?

In Nederland gebruiken 1,2 miljoen vrouwen tussen de 15 en 48 jaar de anticonceptiepil, blijkt uit cijfers van de Stichting Farmaceutische Kengetallen. De meestgebruikte pil is de combinatie van het oestrogeen ethinylestradiol met het progestageen levonorgestrel. 

Hoewel de pil nog altijd het populairste anticonceptiemiddel is onder Nederlandse vrouwen, daalt het aantal gebruikers al jaren licht. Volgens de stichting zijn het vooral twintigers die de pil vaker links laten liggen.

De afname vindt vooral plaats onder de gebruikers van de pil bestaande uit 30 microgram ethinylestradiol en 150 microgram levonorgestrel. Dat aantal daalde vorig jaar met bijna 48.000 tot 1 miljoen ten opzichte van 2017.

Hoe zit dat met het hormoonspiraaltje? 

Wat de hormoonspiraal niet zo sterk als de pil doet, is de lichaamseigen hormonen afvlakken. "Er wordt lokaal een effectieve verandering in de baarmoeder veroorzaakt", zegt Montoya.

Daarom werd tot voor kort gedacht dat de hormonen in de hormoonspiraal, met die lagere dosis progesteron, de hersenen en dus ons mentale welzijn niet beïnvloedt. Veel mensen gingen ervan uit dat het spiraaltje minder heftige bijwerkingen had dan de pil. Maar dat staat nu in het wetenschappelijke veld sterk ter discussie, weet Montoya: er is steeds meer bewijs dat een hormoonspiraal ook negatieve veranderingen in je stemming en libido kan veroorzaken. 

Zo is er een onderzoek dat laat zien dat, net als bij de pil, het gebruik van een hormoonspiraal ook gerelateerd is aan de kans op een depressie. Ander onderzoek laat zien dat het gebruik van hormoonspiraal samen gaat met een sterkere reactie op stress. Montoya: "En aangezien stressreacties aangestuurd worden door de hersenen, is dit dus een indirect bewijs dat de hormoonspiraal ook de hersenen beïnvloedt."

Kun je die stemmingswisselingen ook krijgen bij andere vormen van anticonceptie?

Er zijn ook anticonceptiemiddelen die geen hormonen bevatten, zoals condooms of het koperspiraaltje. Van condooms is niet iedereen fan, vooral als het om mensen gaat die elkaars vaste bedpartner zijn.

Een koperspiraaltje kan een goede oplossing zijn, maar die heeft al 'vervelende bijwerking' dat de menstruatie vaak heftiger is, en soms onregelmatig. "Als je normaal drie dagen licht ongesteld bent, dan kan ik me voorstellen dat je er niet om staat te springen ineens zes dagen lang te menstrueren, met ook nog eens meer buikpijn", zegt Broekmans. "Veel vrouwen zien dat ook als belemmerend. En terecht."

Daarnaast is er ook de prikpil. Daarvan is uitgebreid onderzocht en getest of die veilig is, genoeg bescherming biedt en lichamelijk geen heftige bijwerkingen heeft. "Vrouwen tolereren de prikpil en hij is inderdaad veilig", zegt Montoya. "Maar er is heel weinig onderzoek gedaan naar de psychologische effecten ervan."

Hoe weet ik wat het best voor mij is? 

"Op de vraag of een hormoonspiraaltje dan beter voor je is als je last hebt van psychische klachten door de pil, kunnen we vanuit de wetenschap niet met zekerheid antwoorden", zegt Broekmans. "Het is heel persoonsafhankelijk. Ik zie vrouwen in mijn behandelkamer die er prima op reageren, maar ook vrouwen die zeggen: 'Ik word zo ongelukkig hiervan'." 

Toch levert een hormoonspiraaltje een theoretisch voordeel op, stelt de gynaecoloog: bij 30 tot 45 procent van de vrouwen met een hormoonspiraal wordt de eigen cyclus niet onderdrukt, waardoor je hormoonsituatie bijna normaal blijft. "Aan de andere kant vinden vrouwen het ook soms eng dat er iets in hun baarmoeder wordt gebracht. Als dat laatste geen belemmering is, dan is deze mogelijkheid wel te proberen en dan te kijken of de psychische klachten uitblijven."

En dan zijn er nog vrouwen, weet Montoya, die last hebben van het premenstrueel syndroom (PMS). Bij PMS horen klachten als prikkelbaarheid, opgeblazen gevoel, wisselende stemmingen, gespannen zijn en depressieve gevoelens.

"Die vrouwen hebben juist in het laatste deel van hun cyclus last van negatieve gevoelens. Dan kan het juist gunstig zijn hormonen te onderdrukken door middel van de pil of een spiraal."

Wat zowel Broekmans als Montoya in elk geval aanraadt: praat erover met je huisarts. "Er zijn geen tests waarmee je van tevoren kunt voorspellen welke hoeveelheid hormonen bij jouw lijf en cyclus passen", stelt Broekmans. "Zover zijn we nog lang niet." Dus het is eigenlijk een kwestie van proberen, en evalueren.

Montoya: "En houd er rekening mee dat als je al eerder depressies of stemmingsstoornissen hebt gehad, je wellicht gevoeliger bent voor het krijgen van een depressie door hormonale veranderingen bij gebruik van de pil of het spiraaltje."

Daarom is het volgens haar goed dat huisartsen hier meer aandacht aan geven. "Als je het weet, kun je erop letten, en samen met je huisarts naar alternatieven kijken als je je niet goed voelt door de pil. Het is heel naar als je je heel lang neerslachtig voelt, terwijl dat al die tijd leek te liggen aan het gebruik van bijvoorbeeld de pil."