Toeslagenaffaire: Kamer onvolledig geïnformeerd over gebruik tweede nationaliteit

Deze informatie kwam al op tafel tijdens crisisbijeenkomsten in juni 2019, maar werd daarna niet gemeld aan de Tweede Kamer. Dit blijkt uit een reconstructie van RTL Nieuws op basis van documenten en bronnen. Ook gedupeerde ouders in de toeslagenaffaire kregen niet te horen dat hun achtergrond een rol speelde. 

In de formele excuusbrieven die de ouders twee dagen na persoonlijke gesprekken met staatssecretaris Snel ontvingen, werd er niets over gezegd. In mei was de ouders nog verteld dat het feit dat veel gedupeerden een migratie-achtergrond hadden, ‘eerder gevolg dan oorzaak was’.

Top Belastingdienst in shock

Op dinsdag 4 juni 2019 is de ambtelijke en politieke top van de Belastingdienst in shock, als nieuwe informatie boven tafel komt over de werkwijze van het Combiteam Aanpak Facilitators (CAF). Dit team verkende in vanaf 2013 de grenzen bij het opsporen van fraude met toeslagen voor kinderopvang. Eerder was na vragen van RTL Nieuws en Trouw beweerd dat nationaliteit slechts in beeld kwam bij een 'automatische uitdraai' van alle gegevens, maar dat het verder geen rol speelde. 

Op die dinsdag bleek dat dit niet klopte. De teamleider van het CAF-team vertelde dat juist 'specifiek' de tweede nationaliteit werd opgevraagd uit de systemen. CAF keek nadrukkelijk naar 'homogeniteit' en 'familieverbanden' en 'nationaliteit'. 

Risico georganiseerd misbruik

In andere factsheets wordt gezegd dat medewerkers van CAF 'menen dat een homogene groep een aanwijzing kan zijn voor fraude': "Dit is echter niet te reconstrueren aan de hand van objectief bewijs." Maar in een intern verslag van 7 juni 2019 werd formeel vastgelegd waarom tweede nationaliteit specifiek werd opgevraagd: "De uitkomsten worden gebruikt om de risico’s op (georganiseerd) misbruik van kinderopvangtoeslag in te schatten."

De ontdekking 'slaat in als een bom’. Die dagen blijkt ook dat in het onderzoek zeer ernstige fouten zijn gemaakt en dat in strijd met eigen regels is gehandeld. Er is gerommeld met bewijs om een vermoeden van fraude te onderbouwen in de CAF11-zaak, tegen een gastouderbureau in Eindhoven. Ook hier werd gezocht naar 'familieverbanden' en werd tweede nationaliteit expliciet in kaart gebracht in Excel-bestanden.

'We moesten iets vinden'

Positieve bevindingen werden in de rapportages weggelaten, een onderbouwing van 'bevindingen' ontbrak, het CAF-team ontdekte geen fraude of misbruik maar alleen 'enkele kleinigheden' in de administratie. Toch werden toeslagen bij 300 ouders stopgezet, om alsnog bewijs te vinden voor georganiseerd misbruik. "We móesten iets vinden", zei een medewerker achteraf.

Tijdens een crisisbijeenkomst met een kleine twintig ambtenaren vraagt de top zich af hoe dit heeft kunnen gebeuren en waarom niemand eerder aan de bel trok. Dan duikt het vernietigende memo op uit maart 2017, waarin een jurist al zei dat de Belastingdienst laakbaar en ‘ontoelaatbaar’ handelde en dat de stopzetting van toeslagen onrechtmatig was. Ouders zouden compensatie moeten krijgen en het gastouderbureau ook. Een ambtenaar mailt in juni 2019 over deze 'beslisnotitie' naar collega's: "Er is toen voorgesteld de strijd te staken. Er is besloten dit niet te doen."

'Royaal en ruimhartig' schade vergoeden

De informatie uit het memo wordt besproken met de top. Die ziet nu dat een uitspraak van de Raad van State niet correct is uitgevoerd en dat te weinig is gedaan met aanbevelingen van de Nationale Ombudsman, om ruimhartig te compenseren. Menno Snel wil dan alsnog versneld tot compensatie overgaan voor de groep van 300 ouders, ondanks dat hij net een commissie heeft ingesteld om eerst onderzoek te doen. De wens van Snel om toch dan al ‘royaal en ruimhartig’ schade te vergoeden, strandt in discussies over geld en precedentwerking.

De hoogste baas van de Belastingdienst wordt de leiding in de affaire ontnomen Een nieuw team schrijft, onder toeziend oog van de twee hoogste ambtelijke bazen van het ministerie, een nieuwe Kamerbrief. Daarin wordt de informatie over het gebruik van tweede nationaliteit in fraudezaken en het bestaan van het memo achtergehouden. Hoe nationaliteit werd gebruikt, komt uiteindelijk pas aan het licht in de zomer van 2020, na onderzoek van de Autoriteit Persoonsgegevens.

Ambtenaren verbaasd over ondervraging

Ambtenaren zijn verbaasd wat hun oude leidinggevenden hierover vrijdag onder ede hebben verklaard tegen de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (POK). Een oud-baas van de Belastingdienst zei dat hij pas hoorde over het memo toen dit vorige maand alsnog openbaar werd. De toenmalig hoogste ambtenaar van het ministerie zei in haar verhoor niet te weten waarom dit memo in een la verdween. Zij, en de directeur Toeslagen, maakten in hun verhoren geen melding van de ontdekking uit juni 2019: welke rol tweede nationaliteit speelde in fraudeonderzoek. Ze zeiden alleen dat ze in juni tot de ontdekking kwamen dat 'vooringenomen' was gehandeld.

Komende woensdag wordt oud-staatsecretaris Menno Snel onder ede verhoord door de commissie-POK. Hij moest in december aftreden naar aanleiding van de toeslagenaffaire. Hem zal naar verwachting worden gevraagd wat hij in juni 2019 heeft gehoord over het vernietigende memo en mogelijk ook over het gebruik van tweede nationaliteit in fraudezaken. De POK zal willen weten waarom Snel meermalen niet juist is geïnformeerd door zijn ambtenaren, en hij zelf ook informatie achterhield voor het parlement.

'Schandalig'

In de verhoren bleek dat de POK heeft achterhaald dat al in de zomer van 2019 duidelijk was dat de problemen veel groter waren dan die ene groep van 300 ouders, en dat er mogelijk 8.000 tot 9.000 gedupeerde ouders in andere fraudeonderzoeken zouden zijn. Snel zal moeten uitleggen waarom hij aanvankelijk besloot dat dwanginvorderingen tegen deze gedupeerde ouders toch moesten doorlopen en zo het risico nam dat goeden onder kwaden zouden lijden en ouders nog dieper in problemen kwamen.

Ook moet nog duidelijker worden waarom niet werd ingegrepen toen duidelijk werd dat veel ouders onterecht het stempel 'fraudeur' kregen. Hen werd 'opzet of grove schuld' (OGS) verweten, waardoor ze geen persoonlijke betalingsregeling kregen en in nog grotere problemen kwamen. "Schandalig", noteerde de secretaris-generaal op een interne nota, vooral omdat geen goed onderzoek werd gedaan.

Toch werd ook dit buiten de compensatie voor gedupeerden gehouden, tot het in de zomer van dit jaar op de valreep alsnog werd afgedwongen door SP-Kamerlid Renske Leijten. Zij bleef samen met Pieter Omtzigt (CDA) vragen stellen om de onderste steen boven te krijgen.

De verhoren van de politieke hoofdrolspelers, komende week, in vogelvlucht:

Maandag:

Oud-staatssecretaris Frans Weekers moet uitleggen wat hij wist van de details van de fraudejacht, van onjuiste stopzettingen van toeslagen, en van het risico dat de goeden onder de kwaden zouden leiden.

Minister Eric Wiebes (eerder staatssecretaris van Financiën) en PvdA-leider Lodewijk Asscher (eerder minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid) worden aan de tand gevoeld waarom zij niet ingrepen toen duidelijk werd dat toeslagen voor kinderopvang helemaal werden teruggevorderd, als ouders bijvoorbeeld eigen bijdragen niet of niet helemaal hadden betaald. Ook moeten zij uitleggen waarom de harde wetgeving niet werd aangepast.

Woensdag:

Oud-staatssecretaris van Financiën Menno Snel en toenmalig staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Tamara van Ark (nu minister voor Medische zorg) moeten uitleggen wat zij deden en nalieten om de toeslagenaffaire op te lossen.

Donderdag:

Op de laatste dag van de openbare verhoren moeten minister Wobke Hoekstra (Financïen) en minister-president Mark Rutte terugblikken op hun rol, en waarom het zo lang duurt voordat ouders worden gecompenseerd.

De Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag wil het eindrapport 17 december publiceren. In januari volgt een debat in de Tweede Kamer over de politieke conclusies.