Je broer of je moeder doden omdat stemmen in je hoofd je dwingen: dilemma voor rechter

De politie hield Jesse R. in april van dit jaar aan op de A4. In de auto werd het hoofd van zijn 63-jarige moeder gevonden. Vlak daarvoor was haar lichaam gevonden in haar huis in Hellevoetsluis. De schokkende zaak maakte veel los in het stadje. Bronnen van RTV Rijnmond en het AD Rotterdams Dagblad meldden dat hij al eerder een psychose had en op zijn eigen social media sprak hij over zijn manische depressiviteit en de medicatie die hij daarvoor gebruikte. 

Onderzoek in het Pieter Baan Centrum (PBC) moet uitwijzen of Jesse R. inderdaad handelde terwijl hij een psychose had. Morgen begint de rechtszaak tegen hem, waarbij dit hoogstwaarschijnlijk een belangrijk onderdeel zal zijn.

"Het zijn vaak bizarre, ernstige delicten die onder invloed van een psychose worden gepleegd, waarbij je denkt: hoe bestaat het?", zegt Robbert-Jan Verkes, hoogleraar forensische psychiatrie bij de Radboud Universiteit.

"De daders hebben een waandenkbeeld, bijvoorbeeld dat er een complot is. Ze denken dan dat mensen in hun omgeving gevaar lopen. Iemand met een psychose denkt dat hij de enige is die het goed begrijpt en de enige is die het kan oplossen."

Met dochter opgesloten

Jeroen Zwaal uit Arnhem weet dat maar al te goed. Hij had zelf vijf keer een psychose en geeft nu veel voorlichting, ook aan rechters en onderzoekers bij het Pieter Baan Centrum. Hij kwam bij zijn laatste psychose in 2011 in een politiecel terecht. "Mijn vriendin belde de politie omdat ik mezelf met m'n dochter had opgesloten en ze me niet kon bereiken. Ik zat in een andere werkelijkheid en werd gestuurd door instinctieve impulsen."

"Als je een psychose hebt, leef je niet meer in het hier en nu, maar in een eigen wereld met je eigen belevenis", zegt hoogleraar forensische psychiatrie Verkes. "Je kunt daarbij denkbeelden hebben die niet kloppen, of waarnemingen. Het zijn heel vaak stemmen. Die kunnen opdrachten geven." Dat kan heel hinderlijk zijn en heel dwingend, ondervond ook Jeroen. 

Een woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid laat weten dat het aantal verwarde personen in detentie de afgelopen jaren is toegenomen. Maar dan gaat het niet altijd om psychoses. 

Volgens Phrenos, kenniscentrum op het gebied van psychische problemen, krijgen per jaar ongeveer 3000 mensen in Nederland voor het eerst een psychose. Hoeveel mensen er in totaal een psychose krijgen, is niet bekend omdat het vaak niet gemeld wordt als iemand er vaker last van heeft. 

Maatschappelijk meer aandacht

"Het is ook niet zo dat in het Pieter Baan Centrum vaker een psychose wordt vastgesteld", zegt de justitiewoordvoerder. "Het lijkt eerder zo te zijn dat er (maatschappelijk) meer aandacht is voor ernstige misdrijven waar bij de dader een psychotische stoornis is vastgesteld en deze persoon verminderd toerekeningsvatbaar dan wel ontoerekeningsvatbaar voor het feit wordt geacht."

Er zijn geen exacte cijfers over het aantal rechtszaken waarbij psychoses een rol spelen. Hoogleraar Verkes weet dat een derde van de mensen in tbs een delict heeft gepleegd onder invloed van een psychose. Er zijn in totaal zo'n 150 tbs-opleggingen per jaar. En een kleine zoektocht in het systeem van justitie laat zien dat er elke week wel zaken zijn waarbij een psychose een rol speelt. Bij uitspraken is te zien dat het een grote invloed kan hebben op de straf. 

Pieter Baan Centrum

Het PBC is een psychiatrische onderzoekskliniek waar verdachten worden onderzocht door deskundigen, om te bepalen in welke mate hun geestelijke gesteldheid een rol heeft gespeeld bij de strafbare feiten waarvan ze worden verdacht, en of er een kans op herhaling is.

De wachtlijst voor het PBC is erg lang. Momenteel kan het tot wel zeven maanden duren tot een verdachte kan worden onderzocht. Het onderzoek zelf duurt meestal zes weken. Daarna krijgen de deskundigen nog tijd om een rapport te schrijven en een advies te geven over de toerekeningsvatbaarheid van een verdachte.

Een bekend voorbeeld uit het verleden, waarbij een moordverdachte helemaal geen straf of maatregel kreeg, is oud-tophonkballer Jason Halman die zijn broer Gregory (zie foto hieronder) doodde toen hij een psychose had. Hij werd volledig ontoerekeningsvatbaar verklaard vanwege de psychose en werd daarom niet gestraft door de rechtbank in Rotterdam. "Relatief vaak zijn het familieleden of verpleegkundigen en behandelaars die het beste voor hebben met de betrokkenen die slachtoffer worden", zegt hoogleraar Verkes. 

Ook Ergun S., die in 2019 twee mensen in een bioscoop vermoordde, hoefde de cel niet in. Hij dacht dat zijn dochter ontvoerd was en lag in de portiek van de bioscoop, toen er twee schoonmakers langsliepen. Hij dacht dat zij in het complot zaten en dat hij ze om het leven moest brengen. De man kreeg geen gevangenisstraf, maar wel tbs met dwangverpleging. "Iedereen is het erover eens dat het heel erg is", zegt Verkes, "maar niet voor niets staat in het wetboek van strafrecht dat als je een delict pleegt wegens een psychische stoornis, je geen straf kunt krijgen." 

Bij Thijs H., die is veroordeeld voor de moord op drie willekeurige wandelaars op de Brunssummerheide in 2019, was juist het tegenovergestelde het geval. Zijn advocaat claimde dat H. ontoerekeningsvatbaar was door psychoses. Hij zou volgens het rapport van het PBC hebben gedacht dat er een complot was dat iemand zijn ouders wilde vermoorden. Hij heeft vervolgens drie willekeurige mensen vermoord omdat hij dacht zijn familie te kunnen redden. 

Omdat ze dit niet bewezen achtten, veroordeelden de rechters Thijs H. tot 22 jaar gevangenisstraf en tbs met dwangverpleging. Verkes: "Zo'n geval waarbij niemand begrijpt waarom iemand drie mensen om het leven heeft gebracht, is erg ingewikkeld. Ik kan de onderzoekers van het PBC volgen, die concluderen dat het wel een psychose was. Maar de rechters vonden het delict waarschijnlijk te schokkend om hem geen celstraf op te leggen." 

Moeilijk voor te stellen

Voor mensen die het niet hebben ervaren, is het moeilijk voor te stellen dat stemmen in je hoofd je vertellen dat je zoiets moet doen. Jeroen kan zich vanuit zijn eigen ervaringen wel inleven in mensen als Thijs H., Jesse R. en Ergun S. en Jason Halman. "Zij besluiten om mensen te vermoorden, omdat iets in hun hoofd zegt dat ze dat moeten doen. Dat is een hele gekke verdraaide waan natuurlijk, dat klopt van geen kant. Maar ik herken het wel, als ik op mijn eigen situaties terugkijk."

De invloed van de psychose vaststellen is lastig voor rechters, die hierin advies krijgen van deskundigen. Jeroen gaf een keer een workshop voor rechters, die hem vroegen in hoeverre je bij een psychose verantwoordelijk kan worden gehouden. "In een psychose zit je in een werkelijkheid waarin je niet toerekeningsvatbaar bent. Het lastige is dat je wel degelijk ook in je gewone werkelijkheid zit. Want je kunt allerlei dingen nog wel doen."

"Iemand met een psychose kan nog steeds uitkijken bij het oversteken", beaamt hoogleraar Verkes. Verdachte Jesse R. kon autorijden met het hoofd van zijn moeder in de auto. "Je bent onder invloed van een psychose dus wel in staat om afwegingen te maken, maar zodra het handelen rechtstreeks voortkomt uit de psychotische gedachtes, hallucinaties of existentiële angsten, zijn deze afwegingen niet meer rationeel."

Psychose voorkomen

Jeroen denkt dat een psychose wel degelijk bij te sturen is, zeker als je er al eerder last van hebt gehad. Bij hem hielp het om terug te gaan naar de bron van zijn wanen. "Dat kan, zoals bij mij, een gezinssituatie zijn die helemaal verkeerd was. Met onder meer een onveilige omgeving en een vader die een homoseksueel leven voor ons achterhield. Dat heb ik heel lang weggestopt."

Door erover te praten en hiermee aan de slag te gaan, kan hij het nu beter herkennen als er een psychose aan dreigt te komen. "Dan kun je op tijd aan de bel trekken of kijken naar medicatie."

Andere werkelijkheid

Verkes zegt dat er effectieve behandelvormen zijn om nieuwe psychoses te voorkomen. "Heel belangrijk is om te zorgen dat iemand zo veel mogelijk zijn leven op orde heeft en grote stresssituaties kan vermijden. Stress is uiteindelijk de belangrijkste trigger."

Ook zijn er antipsychotica als medicatie. "Je betekenisgeving loopt tijdens een psychose uit de hand. De antipsychotica zorgen ervoor dat dit beter wordt gecontroleerd." Deze medicijnen worden niet alleen gebruikt om een psychose te onderdrukken, ze verminderen ook de kans dat er weer een nieuwe psychose ontstaat. "Maar 100 procent zekerheid heb je nooit", zegt Verkes. Net zoals je niet kunt zeggen dat iemand die een ernstig delict pleegt onder invloed van een psychose altijd gevaarlijk blijft.

Jeroen heeft het nu onder controle. Zijn doel is om lotgenoten te helpen en instanties, waaronder politie en rechters, bekender te maken met het idee dat je kan herstellen van een psychose. Er is volgens hem veel onwetendheid, zelfs bij de autoriteiten. Juist meer kennis bij instanties kan helpen om zeer ernstige incidenten te voorkomen. Hij benadrukt nog wel dat het om grote uitzonderingen gaat. Elk incident is er één te veel, 'maar nog altijd komen er meer mensen om door femicide dan door mensen met een psychose'.

Psychose herkennen

Een psychose begint vaak met niet-specifieke klachten. Iemand verandert bijvoorbeeld in zijn gedrag, lijkt niet langer geïnteresseerd in sociale contacten en wordt minder actief. Denk ook aan slaapstoornissen, angst, prikkelbaarheid en verminderde motivatie. Vervolgens wordt hij bijvoorbeeld achterdochtig, hoort stemmen, hallucineert en kan niet meer helder denken.

Een psychose kan worden veroorzaakt door een combinatie van erfelijke factoren en ongunstige omgevingsfactoren. Bij drie groepen mensen is de kans op het krijgen van een psychotische stoornis vergroot:

• Mensen bij wie eerste- of tweedegraads familieleden schizofrenie of een bipolaire stoornis hebben.
• Mensen met een bepaalde genetische afwijking, zoals het 22q11-syndroom of Klinefelter (XXY-syndroom).
• Mensen met veel risicofactoren vanuit de omgeving, zoals complicaties rondom de geboorte, ernstig trauma op jonge leeftijd, overmatig gebruik van bepaalde drugs of opgroeien in een grote stad.

Bron: UMC Utrecht