Hoe de EU en jouw smartphone een rol spelen in het conflict in Congo
In Congo woedt al jaren een bloedig conflict, dat de laatste weken weer oplaaide. De EU speelt een rol in de instabiliteit in het gebied, want - ook al is de Europese Unie bezorgd over het conflict - Brussel sloot in 2024 een akkoord met Rwanda over de aankoop van cruciale grondstoffen. Alles wijst erop dat een deel daarvan is gestolen uit Oost-Congo. "Europa weet dat, maar zet economische belangen voorop."
Door de escalatie in Congo de afgelopen weken, met naar schatting 3000 doden als gevolg, ligt de omstreden deal van de Europese Unie opnieuw onder een vergrootglas. Enkele Belgische Europarlementariërs hebben de Commissie gevraagd die deal op te schorten.
Afhankelijkheid van China
Vorig jaar nam de EU een wet aan over grondstoffen, die ervoor moet zorgen dat Europese landen daarvoor minder afhankelijk zijn van China. Onder die wet sloot de EU verdragen met andere landen dan China om grondstoffen van te kopen, zoals Rwanda.
Toen de deal werd gesloten was er al kritiek op. Volgens de VN steunt Rwanda namelijk de M23-rebellen, die tegen het overheidsleger van de Democratische Republiek Congo (DRC) vechten. Eind januari namen die rebellen de oostelijke stad Goma over, waar ze sindsdien de dienst uitmaken.
Een van de redenen dat Rwanda M23 steunt, is de toegang tot grondstoffen in DRC. In de Congolese grond zit heel veel goud, diamanten, lithium, en naar schatting tussen de 60 en 80 procent van al het mineraal coltan in de wereld.
Rwanda heeft veel minder mineralen in de grond zitten, maar toch was het land in 2024 wereldwijd de grootste exporteur van coltan. Een deel daarvan wordt vanuit DRC gestolen. Volgens de VN werd in 2024 zeker 150 ton coltan illegaal over de grens met Rwanda gebracht. "Met dit verdrag haalt de EU eigenlijk dus conflictmineralen binnen, waar bloed aan kleeft", zegt RTL-correspondent Sophie van Leeuwen.
Daarom eisen enkele Europarlementariërs nu sancties op Rwanda. Ze willen dat het verdrag wordt stopgezet en er voorlopig geen mineralen meer uit Rwanda naar Europa worden gehaald.
Mobieltjes en elektrische auto's
Eind vorige maand zei de EU in een verklaring dat het 'ernstig bezorgd' is over de escalatie in DRC, 'verergerd door het hernieuwde offensief van de M23, gesteund door de Rwandese strijdkrachten'.
Maar de grondstoffen uit de deal met Rwanda zijn volgens de EU 'essentieel om de groene en digitale transitie zowel binnen de EU als in de rest van de wereld te realiseren'. Lithium is bijvoorbeeld nodig voor de batterijen van elektrische auto's, en koper voor zonnepanelen. En coltan, dat zit in onze smartphones en laptops.
Van Leeuwen: "Europa weet dat Rwanda M23 ondersteunt, maar zet economische belangen voorop."
Moeilijk te traceren
Een groot probleem is dat het moeilijk te achterhalen is waar bepaalde mineralen, die vervolgens in de EU gebruikt worden, precies vandaan komen, zegt Hélène Michaud, voormalig diplomaat in DRC. "Er bestaan procedures om mineralen te traceren. Maar die zijn omstreden en leiden niet tot voldoende transparantie over hun herkomst."
In de deal tussen de EU en Rwanda zijn ook maatregelen opgenomen om gesmokkelde grondstoffen te traceren en terug te brengen naar het land van herkomst.
Maar, zeggen de Belgische Europarlementariërs die willen dat de deal wordt stopgezet, die maatregelen vormen 'een onvoldoende garantie tegen de ernstige aanvallen die momenteel worden uitgevoerd'. Ze vinden dat Rwanda daar transparanter in moet worden.
Belangrijke partner
De meningen zijn verdeeld over het nut van het opschorten van het verdrag. Aan de ene kant zijn deskundigen bang dat China in het gat zal springen en deze mineralen van Rwanda gaat kopen.
Aan de andere kant toont de geschiedenis dat sancties zeker effect kunnen hebben, zegt Michaud. "In 2012, toen M23 ook Goma had ingenomen, zetten westerse landen hun financiële steun aan Rwanda stop. Toen hield Rwanda ook op met het steunen van M23, dus de sancties waren effectief."
Of sancties ook dit keer kunnen helpen, is niet zeker. Na de strijd in 2012 is de rebellengroep niet opgehouden te bestaan, maar is juist sterker teruggekomen. "M23 is nu beter uitgerust."
Bovendien twijfelt Michaud of er dit keer een unanieme reactie vanuit Europa komt. "Toen was er nog niet echt sprake van de energietransitie. Het verkrijgen van die mineralen is nu veel urgenter voor de EU."
De samenwerking met Rwanda zal hoogstwaarschijnlijk niet helemaal worden stopgezet. "Het akkoord zal hooguit opgeschort worden, en er zullen gesprekken zijn", zegt Van Leeuwen. "Maar Rwanda is voor Europa een te belangrijke strategische en economische partner. Indirect hebben jij en ik hier allemaal mee te maken. Wij kopen de telefoons, de laptops, de batterijen die voortkomen uit deze oorlog."
Wat is er aan de hand in Congo?
Door alle mineralen in de grond zou Congo een van de rijkste landen van de wereld kunnen zijn. In plaats daarvan spelen die grondstoffen een grote rol in het gewapende conflict dat het land al 30 jaar lang in zijn greep houdt. Meer dan 100 rebellengroepen vechten om de macht over land dat rijk is aan die mineralen. In dertig jaar tijd vielen zes miljoen doden, wat het de dodelijkste oorlog maakt sinds de Tweede Wereldoorlog.
Een van die rebellengroepen is M23, waar Congolese en Rwandese Tutsi's in vechten. In buurland Rwanda waren Tutsi's het doelwit van een genocide, waarbij Hutu's zeker 500.000 mensen doodden. Veel Tutsi's vluchtten naar buurland DRC. In Rwanda zijn de Tutsi's al vele jaren aan de macht. In de strijd van de Congolese overheid tegen M23, erkende en bewapende de overheid ook weer andere rebellengroepen in het land.
De huidige situatie is een 'herhaling van wat er in 2012 speelde', zegt Michaud. Toen namen M23-rebellen ook de stad Goma in. Nadat andere landen sancties oplegden aan Rwanda en een VN-macht met Zuid-Afrikaanse militairen het overheidsleger hielp, werd M23 verslagen en kwam Goma terug in handen van de overheid. "Dat dit nu opnieuw gebeurt, zat eraan te komen. M23 is al jaren bezig met hergroeperen."