Wie is Ali Khamenei, de 86-jarige ayatollah die Iran leidt?

Khamenei verschijnt de afgelopen jaren nog maar zelden in het openbaar. Vorige week nog wel, na de Israëlische aanval, zwoer hij wraak. Hetzelfde gebeurde in oktober. Maar daarvoor was het alweer een paar jaar geleden dat het grote publiek de ayatollah in het echt zag. En toch bleef hij al die tijd de machtigste man van Iran.

'Heel behendig'

"Maar Iran wordt helemaal niet geregeerd door één man", legt arabist Leo Kwarten uit. "Er zijn verschillende machtsgroepen, en die moet je "allemaal te vriend houden. Daar is Khamenei altijd heel behendig in geweest.”

Khamenei is niet zomaar een ayatollah: hij is groot-ayatollah. Slechts een handjevol mensen draagt die titel. Een ayatollah is iemand die heel veel kennis heeft over het geloof en er op wordt vertrouwd dat aan anderen over te kunnen brengen. Een groot-ayatollah heeft bewezen goede religieuze afwegingen te kunnen maken, en daarmee een grote achterban vergaard.

Nog niet zo lang geleden had de ayatollah in Iran helemaal niet zo veel macht. Sterker nog: Iran was een behoorlijk westers land. Grote steden waren nauwelijks van Europese of Amerikaanse te onderscheiden, zeker niet met de opkomst van de hippiecultuur in de jaren ’60 en ’70. Voor vrouwen gold geen enkel kledingvoorschrift.

Dat alles was tegen het zere been van streng gelovige Iraniërs. Er kwam steeds meer verzet vanuit conservatieve hoek. Ali Khamenei was religie-student en politiek activist. Hij was een vertrouweling van ayatollah Ruhollah Khomeini, die door het toenmalige regime verbannen was. Khamenei werd door zijn activisme regelmatig opgepakt.

Streng islamitisch regime

Tot eind jaren ’70 enorme demonstraties uiteindelijk leidden tot de Iraanse Revolutie. De sjah, een soort koning, werd afgezet en de geestelijk leider, ayatollah Khomeini, werd de baas van het land. Iran werd omgetoverd tot een streng islamitisch regime. Alcohol werd verboden en vrouwen werden ondergeschikt aan mannen. Khamenei had daarin ook een belangrijke rol als president.

Maar écht belangrijk werd hij in 1989, toen Khomeini overleed. "Khomeini was nauw verbonden met de Revolutie”, zegt Kwarten. “De vrees was dat met zijn dood ook de Revolutie zou sterven."

En dus was Khamenei aangewezen als zijn opvolger. Als activist had hij een belangrijke rol gehad in de revolutie. Maar: Khamenei was eigenlijk veel te laag in religieuze rang om ayatollah te worden. Daarvoor werd de grondwet aangepast. En daarbij meteen geregeld dat de ayatollah nog wat meer macht zou krijgen.

Mahsa Amini

Voor de buitenwereld kwam Khamenei bekend te staan als religieuze hardliner. Zo kreeg hij te maken met zeldzaam grote protesten na de dood van de 21-jarige Mahsa Amini, die in detentie onder dubieuze omstandigheden overleed nadat ze was opgepakt omdat ze haar hoofddoek niet goed droeg. De demonstraties werden met veel geweld neergeslagen: honderden mensen kwamen om het leven.

Maar volgens Kwarten is de ayatollah helemaal niet uitgesproken conservatief of gematigd. "Er zijn naast Khamenei in principe vier machtsblokken in Iran. De eerste is de Revolutionaire Garde, een soort staat binnen de staat. Dan heb je de president en zijn regering. En dan zijn er nog de parlementsvoorzitter en de rechtspraak."

De Revolutionaire Garde

Als ayatollah beschikt Khamenei over zijn eigen elite-leger: de Iraanse Revolutionaire Garde. Met een eigen landmacht, luchtmacht, marine en zo’n 125,000 soldaten. Maar daarnaast is de ayatollah ook de opperste bevelhebber van de reguliere strijdkrachten van Iran. Dat maakt hem veel machtiger dan de Iraanse president.

De Iraanse president wordt weliswaar door het volk verkozen, maar heeft vooral tot taak om de regering aan te sturen. Hij kan iets gematigder of conservatiever zijn, maar niet te ver afwijken van de koers die sinds 1979 is ingezet.

Binnen al die machtsstructuren zijn radicale en zeer conservatieve, maar ook gematigdere geluiden te horen. "Khamenei moet proberen om al die verschillende groepen bij elkaar te houden. Als de conservatieven te veel macht krijgen, grijpt hij in. Niemand mag té machtig worden, maar hij heeft ze wel allemaal nodig. Hij is echt aan het balanceren."

Intussen weet de opperste leider wel ook invloed uit te oefenen binnen die machtsstructuren. Zo kiezen Iraniërs hun president, maar wel pas nadat een speciale commissie heeft besloten welke kandidaten er mee mogen doen.

Schaduwregering

"Khamenei heeft zelfs een soort schaduwregering", zegt Kwarten. "Er is een officiële minister van Buitenlandse Zaken en er is een soort adviseur van Khamenei. Die ook zonder de minister bezoeken brengt aan andere landen en op missie gaat."

Mogelijk zou Israël al een poging hebben gedaan om Khamenei uit te schakelen. Maar volgens de Amerikaanse nieuwszender CNN stak president Trump daar een stokje voor. Toch is het niet ondenkbaar dat, ook gezien zijn hoge leeftijd, er binnenkort een opvolger gekozen moet worden voor Khamenei.

Zoon als opvolger?

Kwarten denkt dat veel Iraniërs niet rouwig zouden zijn als de ayatollah hen zou ontvallen. "De geestelijke leiding is niet erg populair. Het is moeilijk om er een exact percentage op te plakken, maar ik denk dat veruit de meeste Iraniërs liever een ander regime zou zien. Ze zullen wel angstig zijn voor wie er dan na hen komt: die kan nog veel conservatiever zijn."

Al zou zijn dood niet direct iets veranderen, zegt Kwarten. "Er is een speciale raad die moet bepalen wie de nieuwe ayatollah wordt. Een van de namen die wordt genoemd is die van Khamenei’s zoon, Mojtaba. Hij is een vertrouweling van zijn vader en heeft al een groot netwerk opgebouwd."