Vijf vragen over het IAEA: hoe wordt geprobeerd een kernoorlog te voorkomen

Wat is het Internationaal Atoomenergie Agentschap? 

"Een agentschap dat toezicht houdt op nucleaire technologie en bekijkt of deze technologie vreedzaam wordt gebruikt", vat kernwapendeskundige en onderzoeker Paul van Hooft de taak van het IAEA kort samen. 

Het agentschap bestaat sinds 1957 en werd opgericht na een toespraak en campagne (Atoms for Peace) van de toenmalige Amerikaanse president Dwigt D. Eisenhower in 1953. In een tijd waarin de angst voor nucleaire wapens groot was, legde hij de klemtoon op de positieve toepassingen die nucleaire technologie ook kan hebben. Denk aan kernenergie. Een internationaal agentschap moet erop toezien dat het werken met radioactiviteit op de 'juiste' manier gebeurt. Dit doet het IAEA nu al bijna 68 jaar.

Nederland is vanaf het begin van de partij. Inmiddels telt het agentschap 180 leden, waaronder ook Israël en Iran. Noord-Korea heeft zich in 1994 teruggetrokken. Het agentschap valt onder de Verenigde Naties, de wereldwijde diplomatieke organisatie waar wel bijna elk land wereldwijd (dus ook Noord-Korea) bij aangesloten is. 

Het IAEA heeft zo'n 2.500 werknemers en werkte in 2024 met een budget van 430 miljoen euro. Dit geld wordt voornamelijk bij elkaar gebracht door lidstaten. Af en toe springen externe financiers bij. Het hoofdkantoor bevindt zich in Wenen. 

Hoe gaat het IAEA te werk? 

Op de verschillende locaties van de IAEA (verspreid over Europa, Noord-Amerika en Japan) wordt onderzoek gedaan. Ook stuurt het agentschap inspecteurs naar locaties waar met nucleaire technologie wordt gewerkt, legt Van Hooft uit. Het gaat dan om bijvoorbeeld kernreactoren, maar ook om plekken waar aan nucleaire wapens gewerkt wordt. 

"Zo wordt bijvoorbeeld bijgehouden of en hoeveel uranium er verrijkt wordt", zegt Van Hooft. Met grote hoeveelheden uranium zouden atoombommen kunnen worden ontwikkeld. 

De inspecteurs documenteren hun bevindingen en geven inschattingen over de risico's op de nucleaire locaties. De conclusies worden gedeeld met de Veiligheidsraad van de VN, waar simpel gezegd de invloedrijkste landen ter wereld in verenigd zijn. Als inspecteurs niet naar locaties kunnen, dan zijn er ook nog andere onderzoeksmethoden. Zo wordt er volgens Van Hooft gebruikgemaakt van satellietgegevens.

"Politici bepalen uiteindelijk of er gehandeld wordt na bevindingen van het IAEA", legt Van Hooft uit. "Dat is ook het gevaar", zegt hij. Hij denkt dat de bevindingen van het IAEA aanvallen van landen op andere landen kunnen rechtvaardigen, terwijl het agentschap zelf nooit met dit soort adviezen komt. 

Wat heeft Iran met het IAEA te maken?

Westerse landen en het IAEA maken zich zorgen over het atoomprogramma van Iran. In het kort: Iran zou zich niet aan internationale afspraken (zie kader Non-proliferatieverdrag) houden die het eerder maakte. Zo zou het land meer uranium verrijken dan is toegestaan. 

Mede hierdoor wordt door de VS en Israël gevreesd dat Iran bezig is met het ontwikkelen van nucleaire wapens, terwijl dit niet in lijn is met de gemaakte afspraken. Het IAEA heeft die zorg overigens niet expliciet benoemd, maar uitte wel flinke zorgen over de ontwikkelingen in Iran. Dit deed het op 12 juni in een officieel document. Het agentschap riep het land verder op om toegang te verlenen tot locaties en documenten met informatie over kernwapens. 

Iran zegt zelf het nucleaire programma te gebruiken voor civiele zaken, zoals medische toepassingen en opwekking van energie. 

Wat is het Non-proliferatieverdrag (NPV)? 

Het Non-proliferatieverdrag (1970) van de VN moet zorgen voor nucleaire ontwapening, verspreiding van kernwapens tegengaan en het recht op vreedzaam gebruik van kernenergie waarborgen. Bijna alle landen staan achter dit verdrag. Alleen India, Israël, Pakistan, Noord-Korea en Zuid-Soedan hebben niet getekend of zijn eruit gestapt. 

Al deze landen, met uitzondering van Zuid-Soedan, zijn in het bezit van kernwapens. Al heeft Israël dit nooit officieel toegegeven. De Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk, China en Frankrijk waren tijdens het ondertekenen in het bezit van kernwapens. Zij hebben beloofd niet zomaar aan te vallen. 

Nederland zegt te streven naar een wereld zonder kernwapens.

Een dag na deze publicatie viel Israël Iran aan. Hierbij werden nucleaire locaties getroffen. Volgens het IAEA was er geen sprake van verhoogde stralingsniveaus. In een verklaring van eerder deze week liet het IAEA weten dat inspecteurs voor 13 juni (in beperkte mate) nog inspecties konden uitvoeren. Dat inspecties geweigerd worden, kan er volgens Van Hooft op duiden dat landen iets te verbergen hebben.  

Ondertussen heeft het Iraanse parlement en de machtige Raad van Hoeders een voorstel goedgekeurd om de samenwerking met het IAEA tijdelijk op te schorten. President Masoud Pezeshkian moet er nog wel een definitieve klap op geven. 

Iran zit in een lastige positie omdat de economie door onder meer westerse sancties niet goed draait. Hierdoor moet het onder druk misschien concessies doen wat betreft het nucleaire programma. Dit zou kunnen betekenen dat ze het programma moeten inperken en/of er transparanter over moeten zijn. 

Wat doet het IAEA na de Amerikaanse aanvallen? 

In navolging van Israël heeft Amerika afgelopen weekend nucleaire locaties in Iran gebombardeerd. Waar Trump sprak van een vloeiende en succesvolle operatie waarbij de installaties vernietigd zijn, blijkt uit een inlichtingenrapport van het ministerie van Defensie van de VS dat de aanvallen weinig effect hebben gehad. Trump blijft dit bestrijden.

Volgens de Nederlandse premier mag Iran nooit een kernmacht worden. Tekst gaat verder onder video.

Het IAEA zegt dat er schade is aangericht, maar durft geen uitspraken te doen over de exacte schade. "Op basis van de gegevens waarover wij beschikken, kan het IAEA bevestigen dat er geen radiologische impact is geweest op de bevolking en het milieu in buurlanden", zei Rafael Mariano Grossi, directeur-generaal van het IAES. 

Inspecteurs zijn afgelopen weken in Iran gebleven en staan volgens het agentschap gereed om in actie te komen. Iran zou er in geslaagd zijn om ruim 400 kilo verrijkt uranium weg te smokkelen. 

Wat heeft Israël met het IAEA te maken?

Er zou gezegd kunnen worden dat Israël en het IAEA een ambivalente houding met elkaar hebben. Het land is wel lid en zei jaren geleden het agentschap te ondersteunen. 

Tegelijkertijd heeft Israël het Non-proliferatieverdrag nooit ondertekend. Hierdoor wordt het land niet onderworpen aan bepaalde controles van het IAEA, terwijl er wel zeer sterke vermoedens zijn dat het land beschikt over kernwapens.