Praten over racisme is niet voor iedereen vanzelfsprekend

Praten over racisme. Dat is in Nederland niet voor iedereen even vanzelfsprekend. Sterker: het is een taboe, zegt Halleh Ghorashi, hoogleraar diversiteit en integratie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Dat heeft volgens haar alles te maken met het Nederlandse zelfbeeld. "Nederland zag zichzelf lange tijd als open, tolerant en liberaal land. Daarbinnen past het niet om racistisch te zijn."

Dat maakt ook dat het lastig is om op racisme aangesproken te worden. "Als je iemand zegt: 'je bent racistisch', dan tast je diegene aan in hoe hij zichzelf ziet. Vervolgens wordt het probleem door diegene klein gemaakt en ontkend met argumenten als: 'ik heb genoeg vrienden met een andere kleur.'"

Bedreiging zelfbeeld

Volgens Juliette Schaafsma, hoogleraar cultures in interaction aan Tilburg University, is dat een automatische reactie. "Je wordt bedreigd in je zelfbeeld. Dan kun je een paar dingen doen. Eén daarvan is in de aanval gaan: meteen een muur optrekken." 

Daarnaast ontkennen mensen racisme omdat ze graag geloven in een rechtvaardige wereld, zegt Schaafsma. En als je iets ontkent, is het ook niet bespreekbaar. "Als zij zien dat groepen achtergesteld zijn, geloven ze graag dat ze hun eigen privileges hebben verdiend door hard te werken." En racisme zoals het maken van apengeluiden dan? "Dat wordt weggelachen als grapje."

Zawdie Sandvliet, docent maatschappijleer op een middelbare school en docent van het vak Afro-Nederlandse studies op de Hogeschool van Amsterdam, denkt dat racisme moeilijk bespreekbaar is vanwege witte onschuld. "We worden in Nederland opgeleid met het idee dat we geen koloniaal verleden hebben. We praten bijna niet over het slavernijverleden, terwijl dat vormend is voor hoe Nederland er nu uitziet."

Rassendenken was een belangrijk onderdeel in het Nederlandse bestaan, zegt Sandvliet. Door de jaren heen zijn bevolkingsgroepen ontmenselijkt. "Maar als wij dat niet in de ogen kijken en erover onderwijzen, krijg je zulke reacties van mensen als: 'Wij racistisch?'"

Praten over racisme ligt volgens Sandvliet overigens niet gevoelig. "Het is gevoelig in de zin van dat het me pijn doet en dat ik niet wil dat het bestaat. Maar ik kan het erover hebben, ik kan het onderzoeken, analyseren en er onderwijs over geven."

De term 'racisme'

Volgens Schaafsma maakt het gebruik van de term 'racisme' de discussie moeilijk. "Als je tegen iemand zegt: 'jij bent racistisch', ben je snel uitgepraat. Niemand zal zeggen: 'god, je hebt gelijk'. Want die term is beladen, negatief, niet goed. Mensen willen daar niet mee worden geassocieerd, dus ze schieten in de verdediging."

Wat volgens haar beter werkt, is een empathische aanpak. "De term racisme zorgt ervoor dat een discussie op het scherpst van de snede wordt gevoerd. Je kunt ook de dialoogkant op. 'Je bedoelt het misschien niet zo, maar dit kan racistisch overkomen, kun je uitleggen wat je wel bedoelt?' Zonder te zeggen dat iets racistisch ís, want dan zet je iemand meteen in een hoek."

Racisme is vaak onbewust, zegt Ghorashi. "Het heeft vele gezichten. Je hebt de groeiende, harde kant. Politici die groepen als geheel in een negatief daglicht plaatsen, mensen die openlijk zeggen dat Marokkanen niet deugen of anderen op sociale media vergelijken met apen." 

'Mindset ter discussie'

En je hebt de zachte, minder zichtbare kant. "Denk aan associaties die we onbewust krijgen door onze geschiedenis en beelden in de media, met negatieve connotaties, die aan groepen gebonden worden." Daar moet je bewust mee omgaan, zegt Ghorashi. "Stel je eigen beeld ter discussie."

"De meeste mensen zijn racistisch, zonder dat ze dat zelf willen", zegt Ghorashi. "Om het bespreekbaar te maken moet je inzetten op welwillende mensen die hun mindset ter discussie wil stellen en bereid zijn zichzelf een spiegel voor te houden." 

En minstens zo belangrijk: allereerst moeten mensen inzien dat ze racistisch zijn, legt ze uit. "Je kunt wel zeggen dat je niet racistisch bent, maar beelden uit media hebben bijvoorbeeld een enorme impact. Daar kun je jezelf niet tegen beschermen. Houd jezelf een spiegel voor, onderzoek dat beeld."

Mark Rutte

Politici hebben volgens Ghorashi ook een voorbeeldfunctie. "Een grote stap is de uitspraak van Rutte, die zegt dat we te maken hebben met systemisch racisme en dat hij zichzelf met betrekking tot zwarte piet ook gecorrigeerd heeft."

"Als politici bepaalde taal legitimeren - denk aan Baudet met verdunning of boreaal - dan heeft dat invloed", zegt Schaafsma. Volgens haar moeten politici durven zeggen dat mensen in Nederland worden achtergesteld.

'Witte mensen in gesprek'

"Ik denk dat het tijd is dat witte mensen onderling met elkaar in gesprek gaan", zegt Sandvliet. "Call each other out. Vraag jezelf af wat je weet over het verleden. Je kunt vandaag beslissen om niet racistisch te zijn, om geen racistische opmerking te maken, om in een sollicitatiecommissie alle kandidaten een kans te geven."

Ook het onderwijs heeft een rol, zegt hij. Zo zorgt hij ervoor dat docenten van kleur zijn vak geven. "Die het belangrijk vinden het anti-koloniale perspectief mee te geven. Ik hoop dat mijn studenten op machtsposities komen en die denkwijze meenemen. Dat ze er rekening mee houden als ze beslissingen moeten nemen: hoe kan ik dit vanuit anti-racistisch perspectief doen?"

Wat tot slot helpt is dat zoveel mogelijk mensen zich uitspreken tegen racisme, onder meer bij de protesten, zegt Ghorashi. "Bij institutioneel racisme hebben we iedereen nodig om de norm te kunnen veranderen. Hoe meer mensen hoe beter."