TikTokkende oma leert jongeren over de Holocaust

"Ik herinner me dat ik heel zorgvuldig toekeek hoe de jonge vrouw een soort pen in inkt doopte en de eerste stip op mijn huid zette", vertelt de 85-jarige Tova Friedman in een video op TikTok. Die stip zou er nooit meer afgaan. Want de inktstippen die volgden, vormden samen het nummer dat Joden in concentratiekamp Auschwitz op hun arm getatoeëerd kregen.

"Ik wist niet wat ze opschreef, want ik herkende de nummers niet", zegt Tova, terwijl haar grote, lichtblauwe ogen indringend in de smartphonecamera kijken. "Maar ik bleef kijken, helemaal tot aan het eind, toen ze tegen me zei: 'Ik ben klaar'."

Auschwitz

Tova was 5 jaar oud toen haar gezin vanuit hun woonplaats in Polen werd afgevoerd naar Auschwitz, het grootste en dodelijkste vernietigingskamp van de Tweede Wereldoorlog. Nu, bijna tachtig jaar en een heel leven later, vertelt ze over haar ervaringen op het socialemediaplatform TikTok, waar vooral veel jongeren op zitten. Andere gebruikers stellen vragen over de oorlog, en in elke video beantwoordt ze een van die vragen.

Dat blijft niet onopgemerkt: Tova heeft al bijna 9 miljoen likes te pakken, en naar eigen zeggen zijn haar video's 75 miljoen keer bekeken sinds ze in september 2021 begon.

"Er ontstond echt een soort sneeuwbaleffect", zegt Friedman tegen persbureau AP. "En toen realiseerden we ons dat [TikTok] een geweldig medium is voor de Holocaust, voor jonge mensen die geen zin hebben om boeken te lezen, die de lessen op school stom vinden, die de manier waarop leraren lesgeven niet leuk vinden, die het saai vinden, of die nog nooit van [de Holocaust] hebben gehoord. Daar waren ze opeens, luisterend naar ons."

Samen met kleinzoon

Achter de lens waar Tova tegen praat in haar video's, zit haar 17-jarige kleinzoon Aron Goodman. Hij pakt het professioneel aan. Een lamp op een statief - zo eentje die op filmsets wordt gebruikt - staat naast een ander statief met zijn smartphone erop. Om de smartphone heen zit een lichtgevende ring, zoals influencers ook gebruiken voor beautyvideo's. De ring werpt een zacht licht op het vriendelijke gezicht van zijn oma.

Op zijn website Tovatok legt Aron uit hoe hij op het idee kwam om te gaan TikTokken over de Holocaust. "Ik scrolde door gerelateerde content op TikTok, en realiseerde me hoe weinig mensen weten over Joden. Ik kwam veel antisemitisme tegen dat voortkwam uit onwetendheid." Hij zocht het lesprogramma van zijn school op, waarin volgens hem de aandacht voor de Holocaust eigenlijk te klein is. Ook sommige TikTokgebruikers reageren onder de video's dat ze te weinig over het onderwerp hebben geleerd op school, en bedanken Tova voor het delen van haar herinneringen.

Emile Schrijver, algemeen directeur van het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam, is eveneens van mening dat binnen het curriculum op scholen relatief weinig plek is voor de Holocaust. "Vooral op het vmbo-B en vmbo-K leren ze er weinig over", zegt hij. Dat komt doordat maar 1 procent van die leerlingen eindexamen doet in geschiedenis.

Volgens Schrijver is het daarom goed dat hier nu ook op sociale media belangstelling voor is. "Het zou boomergedrag zijn om te zeggen dat kinderen alleen op school of in een museum moeten leren over de Holocaust, want dit is nou eenmaal de plek waar jongeren zich bevinden", zegt hij. "Het feit dát jongeren bereid zijn zich met dit onderwerp bezig te houden, wat blijkt uit het aantal volgers van dit soort accounts, dat is winst. Waarom zou je dan de manier waarop afwijzen?"

Bovendien, merkt Schrijver in zijn werk voor musea, werken individuele geschiedenissen goed om jongeren te bereiken. "We merken keer op keer dat je jongeren het meest raakt als je ze de gelegenheid geeft om contact te maken met één persoon. Dat geldt ook voor volwassenen, maar voor jongeren in extreme mate."

Naast dat Aron met zijn video's andere jongeren wil leren over de Jodenvervolging, hoopt hij op deze manier ook antisemitische uitspraken online tegengaan. Hij is van mening dat de geschiedenis 'mensen kan waarschuwen voor waar haat toe kan leiden als niemand er iets aan doet'.

In 2021 registreerde de Nederlandse politie 21 procent meer incidenten van antisemitisme (Jodenhaat) dan het jaar ervoor. Alle vormen van discriminatie namen in 2021 toe ten opzichte van het eerste coronajaar 2020, waarschijnlijk omdat meer mensen op straat kwamen. Maar discriminatie op basis van antisemitisme en handicap namen relatief meer toe dan de rest.

Leven oppakken

Tova was naar eigen zeggen een van de vijf Joodse kinderen die terugkeerde naar haar dorp, waar eerst 5.000 kinderen woonden. Haar moeder en vader leefden nog, maar 120 andere familieleden waren vermoord. Toen Tova 12 was, verhuisden zij en haar ouders naar de Verenigde Staten, waar ze haar hele leven bleef wonen - op een periode van tien jaar in Israël na. Na haar studie werkte ze als therapeut en sociaal werker, en gaf ze les op een universiteit.

Ze vlogt vooral over haar tijd in het kamp, maar soms ook over haar leven daarna. Ze pakte haar leven op, en kreeg vier kinderen en acht kleinkinderen. Op haar TikTok vertelt ze bijvoorbeeld hoe het nu met haar gaat, en zie je haar een bezoek brengen aan een comedyfestival.

Schrijver vindt het belangrijk dat we ook verhalen horen van Joden over hun leven voor en na het concentratiekamp. "In presentaties en musea zie je vaak dat overlevenden gereduceerd worden tot die paar jaar van de oorlog, tot slachtoffer", zegt hij. "Terwijl hun verhaal al eerder begon, en daarna verder ging. Natuurlijk was alles anders, maar veel mensen pakten hun leven weer op, en dat is een overwinning op zich."

In een van de video's vraagt een TikTokgebruiker of Tova er ooit over na heeft gedacht om haar Auschwitztattoo te laten verwijderen. "Nee, dat heb ik nooit gewild", zegt ze. Haar lange oorbellen met rode kraaltjes bungelen zachtjes heen en weer, op het ritme van haar hoofdbewegingen. "Ik wilde mijn tattoo houden als een getuigenis van wat er is gebeurd, omdat sommige mensen nog steeds denken dat de Holocaust nooit heeft plaatsgevonden."