Risico op oorlog groeit door klimaatcrisis: 'Mensen hebben geen keus'

Oud-commandant der Strijdkrachten Tom Middendorp is duidelijk: droogte en waterschaarste kunnen leiden tot conflicten. Hij zag het bijvoorbeeld in Mali. Een oorlog die volgens hem wordt gevoed door effecten van toenemende droogte. Middendorp schreef een boek over zijn ervaringen: Klimaatgeneraal.

"Hele stammen van de Touareg konden in Mali niet meer leven zoals ze deden. Het werd zo droog en heet dat het steeds moeilijker werd om hun leven in stand te houden", zegt Middendorp. Een burgeroorlog brak uit. Een vredesakkoord kwam er, maar werd onlangs door de militaire machthebbers opgezegd. 

'Groeiende kloof'

Het woord 'gevoed' van even hierboven is belangrijk. Want klimaatverandering is niet de enige reden dat er conflicten of oorlogen ontstaan. Middendorp noemt het een 'risk-multiplier'. Dus: als er spanningen zijn, worden die vergroot door klimaatverandering.

Middendorp: "Wereldwijd groeit de bevolking en is er een groter wordende kloof tussen vraag en aanbod van water, eten en goederen. Hoe gaan we die kloof overbruggen, zonder dat dat leidt tot conflicten?"

Overheden onmachtig

Als mensen echt hard worden geraakt door klimaatverandering, komen verschillen tussen bevolkingsgroepen en conflicten soms aan de oppervlakte. Hoe dat komt? "Fragiele landen over de wereld bestaan vooral uit agrarische bevolkingen. Die kunnen niet meer leven zoals ze deden, het wordt zo droog en zo heet dat het vee afsterft en hun landerijen onbruikbaar worden."

Een oorzaak van klimaatrampen, is de hoge temperatuur van de oceanen. Dat zie je hieronder in de grafiek:

Dat klimaat mensen in het nauw brengt, laten veel onderzoeken zien. We rijgen wereldwijd de hitterecords op een rij, de temperatuur van de oceanen is in hoog tempo aan het stijgen en mede daardoor zullen klimaatrampen steeds vaker voorkomen, zeggen wetenschappers. Ook voorspellen organisaties als de Wereldbank en het IPCC (het klimaatpanel van de VN) dat het aantal migranten door het veranderende klimaat sterk zal toenemen.

Mali, Somalië, Irak

Middendorp zag hoe klimaatverandering in landen als Mali, Somalië en Irak mensen tot wanhoop dreef. "Als je je land door droogte moet verlaten, wat doe je dan? Overheden zijn vaak onmachtig om er iets aan te doen. Het leidt ertoe dat mensen andere keuzes maken."

Middendorp: "Ik was begin dit jaar in Irak en daar sprak ik vele boeren die hun land achter moeten laten. Duizenden boeren trekken met hun gezinnen naar de steden trekken, waar ze vaak geen werk kunnen vinden. Die steden worden dan broedplaatsen van spanningen, criminaliteit en extremisme."

Wanhoop

Keuzes voor criminaliteit, keuzes die leiden tot corruptie, keuzes voor migratie. Maar niet iedereen is overal welkom, en dat geeft spanningen, zag Middendorp. "Mensen raken in de criminaliteit. Het is niet dat ze crimineel zijn, maar als jij vijf kinderen hebt, is dit misschien de enige keuze."

Middendorp stelt dat we pas aan het begin van de problematiek staan. Dat is gezien de cijfers geen vreemde gedachte. Februari is nu alweer een nieuwe recordmaand als het gaat om wereldwijde temperatuur, en de oceanen zijn op dit moment veel te warm voor te tijd van het jaar. Dat betekent dat zeer zware stormen of orkanen later in het jaar niet kunnen worden uitgesloten. 

Oogsten mislukt

Ook migratie-expert Jeroen Doomernik ziet conflicten als gevolg van klimaatverandering. Net als Middendorp ziet hij het als een oorzaak die de situatie lokaal kan verergeren.

De oorlog in Syrië is een voorbeeld dat geregeld wordt genoemd, stelt Doomernik, hoofddocent aan de Universiteit van Amsterdam. Er waren al spanningen door het regime van Assad, en dat werd erger door gevolgen van klimaatverandering. "Meerdere oogsten mislukten daar door opwarming. En dus groeide de onrust. Uiteindelijk kwam er oorlog."

Drie aspecten

Volgens Doomernik komen er bij burgeroorlogen drie dingen bij elkaar. Instabiele overheden, de demografie van een land en de economie. 

In het kort: instabiele overheden zorgen er volgens Doomernik niet voor dat de macht op een nette manier verdeeld wordt. "Etnische groepen bestrijden elkaar voortdurend om te bepalen wie de president en ministers mag leveren, en wie toegang heeft tot hulpbronnen zoals diamanten en olie."

'Potentiële bom'

Met de demografie bedoelt Doomernik vooral dat het vaak gaat om 'buitensporig jonge bevolkingen'. "Bij de Arabische lente zag je dat. Er zijn heel veel hoogopgeleide jongeren voor wie geen werk is. En dat is een potentiële bom."

De economie hangt daarmee samen. Een slechtere economie zorgt voor mogelijke onrust.

En dan komt daar dus klimaat bij, in sommige gevallen. De landbouw komt vaak onder druk te staan, migratie naar de grote steden neemt toe. Doomernik: "En dan groeit de kans op een crisis."

Stichting Vluchteling

Voorbeelden zijn er voldoende, als je het aan beide mannen vraagt. En ook Stichting Vluchteling ziet de problemen. In een bericht van eind 2022 is te lezen: "Van de 20 landen die het meest kwetsbaar zijn voor klimaatverandering, kampt de meerderheid óók met gewapend conflict."

De organisatie zegt dat zowel oorlog als klimaatverandering voedsel- en bevoorradingsketens verstoort en de kans op het uitbreken van ziekten vergroot. "Ook verzwakt het de gezondheidszorg."

Piraten in Somalië

Stichting Vluchteling noemt landen als Tsjaad, en de Centraal Afrikaanse Republiek die het zwaar hebben. Middendorp denkt naast Mali aan Somalië en Jemen. "Het zijn landen die getroffen worden door droogte, en mede daardoor vrijhavens worden door criminaliteit. Datzelfde geldt voor bijvoorbeeld Ethiopië en Soedan en in mindere mate voor Burkina Faso."

Middendorp haalt een anekdote uit zijn tijd in Somalië aan. "Daar gingen we met dure marineschepen achter piraten aan. Dat waren eigenlijk arme boeren en vissers, die niet konden rondkomen. Uit wanhoop werden ze piraat. Ik realiseerde mij dat we met symptoombestrijding bezig waren van een dieper probleem. Dat had alles met toenemende droogte te maken."

Positiviteit

En we staan pas aan het begin, denkt Middendorp. Er is volgens hem nog te weinig aandacht voor het thema klimaat in samenhang met de veiligheid. "We moeten duidelijker maken wat de impact kan zijn van klimaatverandering voor Nederland en voor de burger, het tastbaarder maken. Er moet meer bewustwording komen dat we er iets aan moeten doen."

En een heuse klimaatoorlog, zou die er kunnen komen? "Klimaat is nu nog niet de enige oorzaak van een oorlog, maar dat kan het in de toekomst wel worden. Het leidt nu al tot meer instabiliteit rond Europa en heeft een aanjagend effect op migratiestromen en drugs- wapen- en mensenhandel en extremisme."

Maar er is genoeg dat we kunnen doen, want Middendorp wil ook niet alleen maar zwartkijken. "Er zijn heel mooie projecten, bijvoorbeeld in Irak, waar door druppelirrigatie heel weinig water nodig is om land toch te bebouwen."

In Afrika noemt Middendorp een organisatie als JustDiggit. Daar worden lokale boeren geholpen het water beter vast te houden en het land te vergroenen. "Ook kan het Nederlandse innovatieve vermogen een positief verschil maken. Kijk bijvoorbeeld naar SunGlacier die water uit woestijnlucht weet te halen. Daar zit tenslotte veel meer water dan in de grond, en die drogen we nu uit."

'Mensen willen regio niet verlaten'

En er is volgens Middendorp veel aandacht voor het terugdringen van de uitstoot, om klimaatverandering tegen te gaan. "Maar we moeten landen ook helpen weerbaarder te worden tegen het veranderende klimaat. Mensen een bestaan geven binnen hun eigen land."

Want Middendorp weet zeker: "Mensen willen hun regio of land niet verlaten. Ze willen er liever blijven wonen." En daarmee voorkom je ook conflicten.

Maar dan moet dat wel kunnen.