Opeens haalt Nederland de NAVO-norm: wat gebeurt er met al dat geld?

Het bondgenootschap, waar demissionair premier Mark Rutte waarschijnlijk de nieuwe topman van wordt, gaat uit van 2,05 procent uitgaven aan het leger van het bruto binnenlands product (bbp). Dat is net boven de eis van het bondgenootschap van 2 procent. 

Die eis werd jarenlang niet gehaald door veel NAVO-leden, waaronder Nederland. De oorlog in Oekraïne heeft daar verandering in gebracht. In 2017 haalden slechts 5 NAVO-leden die minimumgrens, nu zijn dat er 23.

Daar hoort Nederland ook bij. In het voorjaar besloot het demissionaire kabinet de komende jaren miljarden extra uit te trekken voor militaire steun aan Oekraïne in de oorlog tegen Rusland. Onder meer dankzij dit extra geld haalt Nederland nu de norm. 

1. Over welke bedragen hebben we het eigenlijk?

Het ministerie van Defensie werkt dit jaar met een budget van 22,4 miljard euro, terwijl dat in 2023 'slechts' 15,3 miljard euro was. Het betekent een toename van bijna zeven miljard euro in één jaar tijd. Ter vergelijking: in 2014, tien jaar geleden, besteedde Nederland 8 miljard aan het leger.

De Nederlandse uitgaven vallen overigens in het niet vergeleken met het totale budget van alle NAVO-landen. Die geven dit jaar zo'n 1,1 biljoen (1000 miljard) euro uit aan defensie. Het Nederlandse defensiebudget is goed voor zo'n 2 procent van het totaal van de NAVO.

2. Waar gaat al dat geld naartoe? 

Het meeste daarvan gaat naar personeel. Bijna de helft (47 procent) van de begroting van het ministerie van Defensie ging op aan salarissen, pensioenen en medische zorg, blijkt uit het jaarverslag 2023 van de Algemene Rekenkamer, de accountant van de overheid. Net als andere sectoren heeft het leger ook een flink personeelstekort. Om dat te fiksen, is ook extra geld nodig. 

Ruim een derde (36 procent) van het defensiebudget ging naar het zogeheten Defensiematerieelbegrotingsfonds. Hieruit komt onder meer de investering in vier nieuwe fregatten; het grootste maritieme project ooit in Nederland. 

Ook uitgaven aan de trots van de luchtmacht: de F-35 (ook wel bekend als de JSF) komen uit deze pot. Net als de rekening voor Patriot-raketten. Verder is er veel geld nodig voor het plegen van achterstallig onderhoud aan kazernes. 

3. Waarom lukte het jarenlang niet om de norm te halen?

Defensie stond jarenlang laag op de prioriteitenladder in politiek Den Haag. Tussen 1995 en 1999 gaf Nederland gemiddeld per jaar 1,7 procent uit, blijkt uit cijfers van de NAVO. Daarna werd het alleen nog maar minder. 

In 2010 werd er zelfs hard bezuinigd op uitgaven aan het leger, door het kabinet VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV. 

In 2015 lag het absolute dieptepunt: toen ging 1,13 procent van ons bbp naar defensie, volgens cijfers van het bondgenootschap. Hierna werden de uitgaven mondjesmaat opgeschroefd, overigens nog bij lange na niet genoeg om de norm te halen. 

Na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne steeg de vraag naar wapens zo hard, dat fabrikanten niet konden leveren. "Het geld was er wel, alleen we konden het niet uitgeven", vertelt Frits Wester, politiek verslaggever van RTL Nieuws. "Munitie was bijvoorbeeld niet leverbaar."

4. Hoe doen we het in vergelijking met andere landen? 

Negentien andere NAVO-leden geven nog altijd een groter aandeel van hun bbp uit aan hun legers dan Nederland. Koploper Polen geeft 4,1 procent van haar bbp uit aan defensie, wat uitkomt op 31 miljard euro.

In de grafiek hieronder zie je per NAVO-land hoeveel zij van hun bbp aan defensie uitgeven. En hoeveel dat 10 jaar geleden was. 

In absolute aantallen geven de Verenigde Staten verreweg het meeste uit: 704 miljard euro in 2024, ruim de helft van het totale budget. De Amerikanen besteden 3,5 procent van hun bbp aan defensie, en hebben ook verreweg de grootste economie van alle NAVO-lidstaten.

5. En wat geeft Rusland uit? 

Dat NAVO-landen zo veel geld uitgeven aan hun defensie komt met name door de dreiging vanuit Rusland. Diverse hooggeplaatste commandanten waarschuwen dat zo'n dreiging reëel is. "Ik zeg niet dat het morgen mis gaat, maar we moeten ons realiseren dat het niet vanzelfsprekend is dat we in vrede leven", zei NAVO-topmilitair Rob Bauer eerder dit jaar.

De Russische overheid geeft dit jaar meer uit aan defensie dan ooit tevoren: volgens de Russische begroting voor 2024 gaat 6 procent van het bbp naar militaire uitgaven, zo'n 107 miljard euro. 

In 2023 was dat nog 3,9 procent. "Uitgaven die zo sterk gericht zijn op militaire en sociale behoeften kunnen alleen duurzaam zijn als de staat in oorlog is", meldt Carnegie, een onafhankelijke internationale denktank, in een rapport. Rusland is overgestapt op een oorlogseconomie waarbij onder andere de inkomsten uit olie en gas worden gebruikt om de oorlogsindustrie te voeden.

6. De wapenindustrie profiteert flink. De Nederlandse ook?

De Nederlandse wapenindustrie profiteert mee van de stijgende defensie-uitgaven. In totaal zijn er in Nederland zo'n duizend bedrijven actief in de defensie- en veiligheidssector. Hun omzet groeide van 4,7 miljard euro in 2021 tot 7,7 miljard euro in 2023. 

Zo bouwt Nederland 180 CV90-pantserwagens voor Oekraïne. Het geld dat daarvoor wordt uitgegeven, blijft dus deels in Nederland. Ook de Nederlandse scheepsbouw profiteert van de hogere uitgaven. De vier nieuwe fregatten met een prijskaartje van tot wel 8 miljard worden gebouwd door de Nederlandse scheepswerf Damen.

Uiteindelijk zijn Nederlandse defensiebedrijven relatief kleine spelers, vergeleken met bedrijven in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. Volgens de Zweedse denktank SIPRI komen de vijf grootste wapenproducenten ter wereld allemaal uit de Verenigde Staten. 

Amerikaanse en Europese wapenproducenten lijken in te zetten op een verdere groei in de komende jaren. Europese en Amerikaanse defensiebedrijven willen dit jaar tienduizenden mensen aannemen, meldt Financial Times. Die mensen hebben ze nodig om te kunnen voldoen aan de stijgende vraag voor wapens en munitie. 

Ook uit Nederland. Het kabinet in wording is van plan om ook te blijven in defensie, vertelt Wester. Dat moet ook wel, nu de benoeming van Rutte als topman van de NAVO steeds dichterbij komt. 

"We zouden ook wel een enorm pleefiguur slaan als Rutte in deze tijd de topman van de NAVO wordt en we zelf niet aan de norm voldoen", zegt Wester. "Daarmee zouden zijn oproepen aan andere bondgenoten krachteloos worden."