Wat als Rutte NAVO-baas wordt terwijl hij nog premier is? 'Ongekende situatie'
Dat demissionair premier Mark Rutte de nieuwe baas van de NAVO wordt, wordt steeds aannemelijker. Maar wat als hij die topfunctie daadwerkelijk krijgt terwijl hij ook nog premier is? Blijft hij dan zitten tot er een nieuw kabinet is, neemt een vicepremier zijn taken over of wijst de VVD een opvolger aan? "Dan krijgen we een situatie die we nog nooit hebben meegemaakt."
De 57-jarige Rutte gooide in oktober een hengeltje uit voor de functie van NAVO-chef Jens Stoltenberg en geldt inmiddels als dé belangrijkste kandidaat. Hij heeft als langstzittende premier van Nederland ruime politieke ervaring op het wereldtoneel. Bovendien staat hij er goed op bij de Amerikanen, die vanwege hun militaire overmacht veruit het invloedrijkste zijn binnen de NAVO.
"Ik denk niet dat het een geheim is", zei de Amerikaanse VN-ambassadeur Smith deze week nog over de kansen van Rutte. "We hebben van hemzelf gehoord dat hij interesse heeft."
'Aanblijven mag, maar stokje overdragen wel logisch'
Ingewijden rond het Binnenhof zeggen dat Rutte aan mag blijven als premier totdat hij formeel met zijn nieuwe functie begint. Dat is mogelijk omdat het niet om een commerciële functie gaat bij een groot bedrijf zoals Unilever of Shell. Maar het wordt wel als logisch beschouwd om het stokje over te dragen aan een VVD'er. De partij heeft bij aanvang van dit kabinet het premierschap gekregen en dus vindt de VVD dat de partij recht heeft op die functie. En dan zou het Dilan Yeşilgöz kunnen zijn die het stokje van Rutte overneemt.
Algemeen wordt er rekening mee gehouden dat de NAVO in april een besluit zal nemen over de nieuwe NAVO-baas. Waarschijnlijk zal dat op 4 april zijn in Brussel, wanneer de NAVO-ministers van Buitenlandse Zaken bij elkaar komen.
De kans is alleen groot dat er dan in Nederland nog geen nieuw kabinet is. Het formatieproces verloopt namelijk nog niet heel erg vlot. Deze week werd er weer een nieuwe informateur aangesteld.
En dus zitten het demissionaire kabinet én premier Rutte er waarschijnlijk nog steeds in april. En wat gaat er dan gebeuren als bekend wordt gemaakt dat Rutte de nieuwe NAVO-baas is?
Stoppen
Volgens hoogleraar staatsrecht Wim Voermans kan Rutte dan besluiten de baan pas bij het vertrek van Stoltenberg op 1 oktober te vervullen. "Hij wacht dan tot er een nieuw kabinet is en spreekt dat af met de NAVO. Als die akkoord is, en de Tweede Kamer het ook prima vindt, kan hij gewoon premier blijven."
Maar het kan zijn dat de NAVO of de Tweede Kamer daar niet mee akkoord gaat. "Dan moet hij stoppen met zijn premierschap", zegt Voermans.
Het hangt er volgens Voermans vanaf welke afspraken er gemaakt kunnen worden met de NAVO én met de Tweede Kamer. "Als dat niet kan - en Rutte bijvoorbeeld eerder begint of als er toch sprake is van belangenverstrengeling - dan is het het politiek het meest logisch dat de VVD de opvolger levert."
Belangenverstrengeling
Hoogleraar parlementaire geschiedenis Ronald Kroeze zegt dat Rutte ontslag moet nemen vanaf het moment dat hij formeel in functie treedt. "Maar ook als al eerder bekend wordt dat Rutte die functie gaat krijgen, dan lijkt het me dat hij niet langer premier kan zijn. Je hebt dan echt te maken met belangenverstrengeling. En dubbele petten."
Ook hoogleraar Staatsrecht Paul Bovend'Eert zegt dat Rutte dan moet opstappen als premier. "Hij kan niet beide banen doen. Vanaf dag één moet hij dus afstand doen van zijn premierschap. En we moeten een premier hebben, dat staat in de grondwet. We hebben namelijk een minister-president nodig die ministers kan benoemen en de ministerraad voor kan zitten."
Unieke situatie
Het levert een unieke situatie op, zegt Voermans. Want volgens hem is het in de parlementaire geschiedenis niet eerder gebeurd dat een demissionair premier aftreedt. "Als demissionair premier Rutte stopt, is dat ongekend. Alleen in 1860 is een premier vroegtijdig gestopt, maar die was niet demissionair."
Ook Kroeze benadrukt het bijzondere van de situatie. "We hebben het eigenlijk nog niet eerder gezien, dat een premier opstapt terwijl er nog geen nieuwe is."
"Maar", zegt Voermans, "wat de procedure is voor de opvolging, daar is geen spoorboekje voor. Er is alleen een vervangingsregeling, voor als de premier tijdelijk niet aanwezig is. Dan zegt een eigen huisregeling die het kabinet zelf opstelde, wie in het geval van afwezigheid van de premier de ministerraad moet voorzitten. Dat is dan de vicepremier. Maar dat is ter vervanging, niet als opvolging. De enige regel die we hebben over opvolging staat in de Grondwet. Die zegt dat er altijd een minister-president moet zijn." Die bepaalt dus niet wie de premier moet opvolgen.
Bovendien zijn die vicepremiers niet van de VVD, zoals Rutte wel is. En het premierschap is van groot belang voor de liberalen, die na de verkiezingen immers niet meer de grootste partij vormen.
Eerste vrouwelijke premier
Zowel hoogleraar Kroeze als Bovend'Eert denken dat de VVD dan de nieuwe premier zal leveren. "Omdat dat de grootste partij binnen dit demissionaire kabinet is", zegt Bovend'Eert. "Het meest logische is dus Dilan Yeşilgöz. Dan krijgen we dus een vrouw. Maar zij heeft het misschien zo druk met de formatie dat de partij kiest voor iemand anders. Dat zou dan bijvoorbeeld Mark Harbers kunnen worden."
Wester: 'Als formatie niet vordert komt er een opvolger'
Met een premier die tijdens zijn termijn wordt aangesteld als NAVO-topman is een situatie ontstaan die niet eerder is voorgekomen, zegt politiek verslaggever Frits Wester. "Ik denk dat Rutte liever zijn tijd in Nederland wil afmaken tot de installatie van een nieuwe kabinet. Als daar een paar weken tussen zitten, is dat niet zo'n enorm probleem. Maar als de formatie niet vergevorderd is, zal vermoedelijk iemand uit het demissionaire kabinet tijdelijk premier van Nederland worden. Dat kan Dilan Yeşilgöz zijn, maar het kan ook een VVD'er zijn van buiten het kabinet."
