Steeds meer narcisten: 'Vooral mannen, maar vrouwen bezig aan een inhaalslag'

'Kies voor jezelf bij narcisme', 'kind van een narcist', 'narcisme in relaties' en 'Narcistontmaskerd'; het zijn maar een paar van de Facebookgroepen die er rond dit onderwerp zijn. 

1 tot 6 procent

Maar ook in andere groepen, zoals het populaire Amsterdam Durft te Vragen (41.000 leden), komt geregeld een vraag voorbij over het onderwerp. Zoals: wie weet een goede therapeut die mij kan helpen over mijn narcistische ex heen te komen? Wie kent een familierechtadvocaat die ervaring heeft met narcisme? En: hoe kwam jij erachter dat je partner een narcist is? Met daaronder tientallen reacties van mensen die zeggen ook weer een bekende of ex te hebben met de stoornis.

Hoeveel narcisten er echt zijn, is moeilijk te zeggen. Het meeste onderzoek hiernaar is uitgevoerd in Amerika, waar de cijfers door cultuurverschillen anders kunnen zijn dan bijvoorbeeld in Nederland. Psycholoog.nl noemt schattingen uiteenlopend van 1 tot 6 procent van de bevolking.

Westerse mannen

En het zijn – nu nog – veelal mannen. Jan Derksen, emeritus hoogleraar klinische psychologie en psychotherapie: "Vrouwen zijn wel bezig met een inhaalslag. Dat komt door de emancipatie: ze worden minder afhankelijk van mannen. Daar zijn narcistische trekken voor nodig." En opvallend: het zijn vooral wésterse mannen. In het oosten of Afrika komt narcisme minder vaak voor. "Mogelijk komt dat doordat de westerse cultuur veel individualistischer is."

Wat is een narcist?

Narcisme is een stoornis in het zelfbeeld. Dat kan beide kanten op gaan: sommigen zijn extreem onzeker en hebben een extreem gevoel van minderwaardigheid, de anderen – degenen die we in de volksmond 'narcist' noemen – hebben juist grootheidsfantasieën: zij denken dat ze geweldig zijn, dat ze alles kunnen bereiken, en willen heel graag bewonderd worden om de briljante persoon die ze denken te zijn.

Die fantasieën kunnen zich op veel verschillende manieren uiten. PsyQ noemt er op de website een aantal, waaronder: een gebrek aan empathie, graag aan anderen willen laten merken dat diegene meer 'bijzonder' is dan anderen, een verslaving aan aandacht, een groot ego, gebrek aan emoties, macht willen hebben, een gebrek aan berouw of schuldgevoelens en extreme jaloezie. Ook agressie kan een kenmerk zijn van de stoornis.

Overigens heeft iedereen wel wat narcistische trekken. Klinisch psycholoog Derksen: "Het is een schaal. Het wordt problematisch als iemand daar hoog op scoort. En als het extreem wordt en misgaat op alle vlakken in het leven, dan spreken we over een stoornis." Daarbij valt te denken aan iemand die als gevolg van de grootheidsfantasieën steeds ruzie krijgt met de baas en daarom ontslagen wordt, agressief wordt of depressief is omdat hij of zij gekrenkt is. Of er daadwerkelijk sprake is van de stoornis, moet een klinisch psycholoog of psychiater vaststellen.

Het verschil tussen een narcistische stoornis en andere psychische stoornissen, is dat vooral de omgeving er last van heeft. Dat vertelde ook Nicole (niet haar echte naam), die vorig jaar een interview over narcisme gaf aan RTL Nieuws. Ze vertelde hoe hij haar manipuleerde en geen empathie toonde.

Aan jezelf twijfelen

Nadat zij boos was geworden omdat hij zei dat hij met een andere vrouw goed over hun problemen kon praten, schilderde hij haar af als een hysterisch wijf. "Er was nul begrip voor hoe het voor mij was. Ik was gek en moest hulp zoeken. Nu weet ik dat dit typisch iets is wat narcisten doen: manipuleren, steeds over je grenzen heen gaan en jou dan het gevoel geven dat jíj verkeerd zit. Want dat gebeurde er steeds: ik ging aan mezelf twijfelen." Door onder andere coaching en therapie kwam zij er na hun breuk uiteindelijk bovenop.

Derksen vertelt dat uit onderzoek blijkt dat het aantal mensen dat hoog scoort op narcisme groeit. Dat komt volgens hem door de manier waarop kinderen worden opgevoed. "Ieder kind heeft op jonge leeftijd een narcistische fase, maar dat kun je 'down regulaten', zoals dat wordt genoemd. Helpen verminderen."

"Vroeger ging dat vanzelf. Tot ongeveer in de jaren 60 waren de gezinnen vaak groot en werd van kinderen verwacht dat ze daar gewoon in meedraaiden. Regende het? Dan fietsten ze door de regen naar school, ook als dat 20 kilometer was."

Achterbankgeneratie

"Sinds die tijd worden kinderen steeds specialer gevonden. De achterbankgeneratie, wordt dat ook wel genoemd. Ouders vinden de tekeningen die ze meenemen van de kinderopvang fantastisch, ze worden geprezen, zij bepalen (mede) wat er in een gezin gebeurt – en als het regent dan worden ze met de auto naar school gebracht. Daarmee worden hun narcistische trekken versterkt, in plaats van dat ze worden afgezwakt."

Dat is niet alleen maar slecht, zegt Derksen. "We hebben allerlei bedrijven in de ICT en technologie die onze economie vooruit helpen, en die er niet zouden zijn als er geen mensen met narcistische trekken aan het roer zouden staan."

"Mijn schoonzoon werkt bijvoorbeeld bij een Amerikaans bedrijf, waar ze een dag lang met grootheidsfantasieën worden opgeblazen: 'Wij zijn groot, wij zijn de beste'. Medewerkers wordt verteld dat ze binnen vijf jaar miljonair zijn, als ze maar doen wat er van hen wordt gevraagd. Mensen gaan zichzelf daardoor geweldig vinden, maar ze helpen het bedrijf en de economie daardoor ook groeien."

Mensen vereenzamen

Hoewel narcistische trekken dus niet alleen maar negatief zijn, en zelfs deels nodig zijn, vindt Derksen dat we er wel in doorschieten. "We zouden wat dat betreft wel wat stappen terug mogen doen in de opvoeding en cultuur. Want aandacht die je aan jezelf geeft, gaat ten koste van aandacht voor anderen."

"Mensen vereenzamen daardoor, ik hoor patiënten in mijn praktijk vertellen dat er niemand is met wie ze echt kunnen praten, omdat niemand daar tijd of aandacht voor heeft. En juist die empathie hebben we nodig in belangrijke sectoren, zoals de zorg en het onderwijs. Die zie je verschralen naarmate narcistische trekken toenemen."

"Daarnaast worden mensen met narcistische trekken zodra ze gaan werken flink gekrenkt, bijvoorbeeld doordat hun leidinggevende zegt dat ze iets niet goed hebben aangepakt. We zien nu mensen van 23 met een zogenaamde burn-out, omdat ze een slecht functioneringsgesprek hebben gehad. Die zijn daar helemaal kapot van. Waar zijn we mee bezig? Denk ik dan. Mensen die bijvoorbeeld 40 jaar keihard in de zorg hebben gewerkt, van hen mag je verwachten dat ze een burn-out krijgen. Niet van een twintiger die een keer 'nee' hoort."

Empathie aanleren

Ouders die willen voorkomen dat hun kinderen al te narcistisch worden, kunnen dat volgens Derksen eenvoudig doen: "Als een kind van 3 bijvoorbeeld thuiskomt met een tekening, dan zeg je: dat heb je mooi gemaakt! Maar ik zie nog wel wat witruimte, daar kun je hem nog mooier maken. Het zijn simpele dingen, maar kinderen zullen daar de rest van hun leven plezier van hebben."

En heb je een partner met te veel narcistische trekken? Zelfs daar is iets tegen te doen. "Neem hem mee naar therapie", zegt Derksen. "Medicijnen bestaan er niet tegen, maar een goede psychotherapeut kan de stoornis heel goed behandelen. Zelfs empathie kan dan op latere leeftijd alsnog worden aangeleerd, als de persoon in kwestie er maar voor openstaat."