Waarom victim blaming nooit oké is: 'Alsof je nog een keer wordt verkracht'

'Waarom ging je dan ook met hem mee?' 'Had je maar niet zoveel moeten drinken…' 'Ja maar je had ook wel een héél uitdagend jurkje aan.' 'Waarom verzette je je dan niet?' 'Oké, maar het is lang geleden, weet je zeker dat het zo ging?' Het zijn reacties waar slachtoffers van seksueel geweld vaker wél dan niet mee te maken krijgen, zegt klinisch psycholoog Iva Bicanic van het Centrum Seksueel Geweld. Terwijl het voor hen al moeilijk genoeg is om iemand in vertrouwen te nemen over wat hen is overkomen.

"Slachtoffers hebben vaak heel lang nagedacht of ze het wel zullen vertellen, en zo ja, hoe dan, en aan wie", zegt Bicanic. "Dat is heel spannend, want vanaf het moment dat je het vertelt heb je geen controle meer over wat er met jouw verhaal gebeurt. Mensen kunnen erover oordelen, ze kunnen het doorvertellen, ze kunnen ermee naar de politie gaan of de dader ermee confronteren. Slachtoffers nemen die stap pas als het ze echt niet meer lukt het voor zichzelf te houden. Dan is het cruciaal dat er op een fijne manier op wordt gereageerd."

En daar gaat het dus vaak mis. Zonder er bij na te denken flappen veel mensen er opmerkingen uit die slachtoffers een slechter gevoel geven over iets wat al zo erg was. Waarom zijn we vaak geneigd een verhaal over seksueel misbruik in twijfel te trekken? Het is een vorm van zelfbescherming, denkt Bicanic. "Door te doen alsof het slachtoffer er op enige manier schuld aan heeft, kun je jezelf wijsmaken dat het jou nooit zou overkomen. Maar dat is een illusie. Het kan echt iedereen overkomen. Hoe eerder we dat aanvaarden, hoe beter. Het is een ongemakkelijke gedachte, maar wel een realistische. Je kunt wel willen dat het niet bestaat, maar dan hou je jezelf voor de gek. In Nederland zijn bijna 2 miljoen mensen slachtoffer van seksueel misbruik, inclusief penetratie."

Inwrijven van schuldgevoelens

Sunny Bergman maakte (in opdracht van de overheid) een documentaire over victim blaming, waarin slachtoffers vertellen welke opmerkingen ze kregen en wat dat met hen deed. Daarin wordt ook pijnlijk duidelijk dat een foute opmerking zo gemaakt is. Ernstig, want victim blaming wordt niet voor niets ook wel 'second rape' genoemd. Het zou voor slachtoffers zijn alsof ze voor een tweede keer worden verkracht.

Lynelle Bruins (28), die zelf werd misbruikt toen ze minderjarig was, had aanvankelijk moeite met die term, maar vindt ’m nu wel passend. "Het gaat erom dat de schuldgevoelens die je al ervaart, er nog eens extra worden ingewreven. En ja, dat is misschien wel net zo traumatisch."

Bij Lynelle was het haar stiefvader die haar misbruikte. Het begon op haar 13de met ongepaste aanrakingen en culmineerde in verkrachting. Op een christelijk forum – ze was destijds nog gelovig, nu niet meer – vroeg ze om hulp, maar daar werd ze weggewuifd met de mededeling dat haar vraag niet thuishoorde op het forum. Ze moest maar naar iemand anders toe gaan. Uit angst voor afwijzende reacties van anderen, besloot Lynelle jarenlang haar mond te houden. Pas op haar 15de vertelde ze haar moeder wat haar vriend op zijn geweten had. "Ze geloofde me gelukkig meteen en heeft direct de politie en familieleden ingelicht", vertelt ze.

Maar niet iedereen reageerde zo fijn als haar moeder. "Sommigen zeiden dat het eerder was gestopt als ik het eerder had gezegd. Anderen vroegen waarom ik niet had geschreeuwd, mijn moeder was toch gewoon thuis? En ik praatte er wel héél makkelijk over, vonden ze, zo zonder emotioneel te worden. Of ze zeiden tegen mijn moeder dat mijn stiefvader zoiets nooit zou doen." Heel pijnlijk, vindt Lynelle. "Ik voelde me al heel schuldig, en dat werd door dit soort opmerkingen alleen maar erger."

Bicanic strijdt al jaren voor meer bewustwording over de gevolgen van victim blaming. Met name de misvatting dat je niet echt bent verkracht of aangerand als je je niet hebt verzet, is Bicanic een doorn in het oog. "Het gaat niet zoals je vaak in films ziet, slachtoffers gaan niet trappen, worstelen en wegrennen. Ja, dat gebeurt weleens, maar meestal niet. Zodra je hersenen signaleren dat er gevaar dreigt, kiezen ze vanzelf voor een reactie die de grootste overlevingskans biedt. Soms is dat vechten of vluchten, maar veel vaker is dat de zogenoemde 'freeze'-reactie: je verstijft. Je hersenen denken: liever verkracht dan dood, dus laat ik maar meewerken en me niet verzetten."

Knagende schuldgevoelens

Die reactie werkt ook goed, zegt Bicanic, want het komt maar heel zelden voor dat een verkrachting eindigt in een moord. Maar het leidt vervolgens wel tot knagende schuldgevoelens. "Als het voorbij is en je ligt thuis in bed, gaat het de hele tijd door je hoofd. Waarom deed ik niks? Heb ik het uitgelokt? Dáár worden mensen uiteindelijk ziek van. Niet zozeer van die verkrachting zelf, maar van de nasleep. Ze worden somber, gaan zichzelf beschadigen, ontwikkelen eetstoornissen. Ze kwellen zichzelf met schuldgevoelens – altijd onterecht, want de enige die fout zat was de dader – en dat kan vernietigend zijn."

Daarom is het zo belangrijk dat slachtoffers zo snel mogelijk hun verhaal doen, zegt Bicanic. In het ideale geval bellen mensen gelijk nadat hen seksueel geweld is overkomen met het Centrum Seksueel Geweld, zodat er gelijk spooronderzoek en psychologische hulp in gang kan worden gezet en onnodige zelfkwelling hopelijk voorkomen kan worden. Maar dat is voor slachtoffers makkelijker gezegd dan gedaan, begrijpt Bicanic ook, en het veelvoorkomende victim blaming helpt daar niet bij.

'Waarom komt ze er nu pas mee?'

Neem de recente beschuldigingen aan het adres van Marco Borsato. Onder nieuwsberichten op sociale media trekken veel mensen het verhaal van het vermeende slachtoffer in twijfel. 'Waarom komt ze er nu pas mee?' 'Ze wil gewoon geld zien.' Ook dit is victim blaming, zegt Bicanic. En nee, we weten niet of de beschuldigingen kloppen, maar als je niet weet hoe het zit, kun je beter je mond houden. Want ook de slachtoffers die iets soortgelijks hebben meegemaakt lezen zulke reacties, en voor hen kan het een bevestiging zijn dat ze hun grote geheim beter voor zich kunnen houden.

Bicanic: "Altijd als iemand zegt misbruikt te zijn en het uitkomt, zie je twee kampen ontstaan. De non-believers tegenover de believers, die elkaar proberen te overtuigen. Terwijl: er was niemand bij, dus wat ben je aan het doen? Heel triest is het." Ook Lynelle kan slecht tegen victim blaming op sociale media. "Als ik dan lees 'waarom komt ze er nu pas mee', raakt me dat, want bij mij heeft het ook lang geduurd voordat ik er eindelijk open over durfde te zijn. Je bespreekt dit soort dingen gewoon niet makkelijk."

Er is veel onderzoek gedaan naar de gevolgen van reacties van de omgeving voor het slachtoffer, zegt Bicanic. "Daaruit blijkt dat slachtoffers zich gesteund, erkend en geloofd voelen als mensen fijn reageren. Het helpt in de traumaverwerking. Maar het omgekeerde geldt als je niet fijn reageert. Dat is zó schadelijk. Je duwt iemand nog verder de problemen in. Je verhaal delen is alleen maar goed als degene aan wie je het vertelt normaal reageert. Anders had je het beter niet kunnen zeggen, want dan voel je je er alleen maar slechter door."

"Ik heb weleens gekscherend gezegd dat victim blaming strafbaar zou moeten zijn. Ik heb mensen in mijn behandelkamer gehad die psychisch zijn vastgelopen door een verkeerde opmerking van een dierbare. Als jij als beste vriendin tegen iemand zegt: 'waarom ben je dan ook meegegaan?', of iets in die trant, dan raak je iemand precies op het punt waar hij of zij rondjes aan het draaien is. Als we vanaf morgen zouden stoppen met victim blaming, zou mijn hulp als klinisch psycholoog veel minder nodig zijn."

Moed verzameld

De reactie op het christelijke forum waar Lynelle aanvankelijk om hulp vroeg was weliswaar geen victim blaming, maar helpend was-ie allerminst. "Als ze een helpende hand hadden uitgestoken, me hadden gevraagd wat ze voor me hadden kunnen doen, had dat al zoveel voor me betekend. Ik had al zoveel moed verzameld om dat forum te raadplegen, en toen ik eindelijk die stap zette, werd de deur voor mijn neus dichtgegooid."

Hoe moet je dan wel reageren als iemand jou in vertrouwen neemt over seksueel misbruik? "Toon wat empathie, zeg bijvoorbeeld dingen als 'wat naar voor je', 'wat goed dat je het vertelt', 'bedankt dat je me in vertrouwen neemt, ik zal er goed mee omgaan', 'het is niet jouw schuld'", adviseert Bicanic. "Vraag hoe je kunt helpen. Laat weten dat je er voor de ander bent en meen dat ook. En blijf kalm. Ga niet zitten gillen of de ander proberen over te halen naar de politie te gaan, maar vraag waar diegene behoefte aan heeft en handel daarnaar."

Geen ongevraagde adviezen

Lynelle had vooral behoefte aan een luisterend oor. "Dat is zo belangrijk voor mij geweest. Ik merkte dat mensen toen ik het eenmaal had verteld het onderwerp begonnen te mijden, omdat ze ervan uitgingen dat ik het er liever niet over wilde hebben. Maar ik wilde dat juist wél graag." Ga dus niets voor de ander invullen, maar vraag hoe het gaat, hoe de ander zich voelt, of diegene er nog last van heeft, zegt Lynelle.

"En als je niet weet wat je moet zeggen, kun je dat ook gewoon zeggen. Beter dan met ongevraagde adviezen komen. Wees er gewoon voor iemand." Het is bovendien nooit te laat om terug te komen op een beschuldigende opmerking die je misschien onbedoeld in het verleden hebt gemaakt, wil Bicanic mensen nog op het hart drukken. Want als de documentaire van Sunny Bergman één ding duidelijk maakt is het wel dat victim blaming iets is waartoe we allemaal geneigd kunnen zijn. Tijd om dat in te zien én te kenteren.

De korte documentaire 'Victim Blaming' van Sunny Bergman is nu te zien op watkanmijhelpen.nl